«Илдар юзеев иҖатыныҢ лексик стилистик ҮзенчӘлеге»

Язучының тел стиле төрле яктан карала. Берәүләр аның лексик составын, мәсәлән, В.Хаковның «Просторечная лексика в языке художественной литературы», Д.Н.Шмелевның «Слово и образ»; икенчеләре фразеологиясен, мәсәлән, А.Д.Григорьеваның «Поэтическая фразеология Пушкина», Г.Х.Әхәтовның «Язучы фразеологиясенең кайбер үзенчәлекләре»; өченчеләре исә сурәтләү-тасвирлау чараларын өйрәнә. Монда Е.А.Некрасованың «Метафора и ее окружение в контексте художественной речи», Н.А.Басилаяның «Метафора в поэзии С.Есенина», С.Ш.Поварисовның «Нуры Содур» поэмасының тел-сурәтләү үзенчәлекләре» дигән мәкаләләрен китерергә була. Кайбер тел галимнәре төрле сүз төркемнәренең стилистик үзенчәлегенә дә тукталалар.

Халкыбызның культура дәрәҗәсенә, эстетик зәвыгына, аң-акылына бәйле рәвештә тел даими үсеп тора, яңадан-яңа сурәтләү чаралары белән байый. Шуңа күрә нәфис әдәбият әсәрләренең телен тикшерүдә теоретиклар төрле ысуллар кулланырга мәҗбүрләр. Ләкин татар классикларының телен, стилен өйрәнгән хезмәтләр шактый булуына карамастан (М.Г.Мөхәммәдиев, Ф.С.Сафиуллина, И.Б.Бәширова, Ш.Абилов язучының, әдәби әсәрнең телен тикшерү методикасы әле hаман канәгатьләнерлек эшләнмәгән. Шуның өчен булса кирәк, әдәби әсәрләрнең тел-стиле кайсы фәндә (әдәбияттамы, әллә телдәме) өйрәнелергә тиешлек турында төрле бәхәсләр туып торды.

Академик В.В.Виноградов болай дип яза: «Минем ныклы карашымча, матур әдәбият әсәрләренең телен (яки, башкача, стилен) өйрәнү тел белеменә якын торган, шул ук вакытта алардан аермалы булган махсус филологик фәнне тәшкил итәргә тиеш» [20, 3]. Авторның тел-стилен тикшерү белән лингвистлар да, әдәбиятчылар дә шөгыльләнә. Монда шикләнергә урын юк. Ләкин Б.Н.Головин тәкъдимнәреннән дә ваз кичәргә ярамый. Ул болай ди: «Язучының телен өйрәнү белән берьюлы аның әсәренең эчтәлеген дә өйрәнеп булмый, ягъни лингвистик объектны әдәбият объектын өйрәнү белән алмаштырырга ярамый» [28, 142]. Әдәби әсәрнең телен тикшермичә, филолог аның асылына, нигезенә үтеп керә алмаячак, һәм анализ формаль булып калачак. Чөнки «Стиль ул «алымнар җыелмасы» да, тышкы форма да түгел, ә дөньяны поэтик күзаллау һәм поэтик образлы фикерләүнең иң мөһим сыйфаты» [20, 287]. Телче, әдәбият белгеченнән аермалы буларак, әдәби әсәрнең идеясенә, төп фикеренә шул әсәрнең сүз байлыгын, лексикасын, аның фразеологиясен, сурәтләү-тасвирлау чараларын җитди анализлау аша килергә тиеш. Әдәби әсәрнең эчтәлеген өйрәнү лингвистик анализ эченә керми, шулай да телче, язучының стилен тикшергәндә, әсәрләрнең эчтәлегенә дә мөрәҗәгать итә ала һәм итәргә тиеш тә. Димәк, әдәби әсәргә критик анализ биргәндә лингвист эчтәлеккә, ә әдәбият белгече әсәрнең теленә битараф булырга тиеш түгел. «Язучының телен өйрәнмичә, - ди профессор Ф. Хөсни, - аның иҗат йөзен, дөньяга карашын аңлап булмый. Әдипнең телен тикшерү беренче дәрәҗәдәге фәнни проблема санала. Язучының телен өйрәнү – асылда ул яшәгән дәвернең әдәби телен өйрәнү дигән сүз» [58, 62].

Менә шушы теоретик караш һәм таләпләрдән чыгып, бу чыгарылыш эшендә бүгенге күренекле татар шагыйре Илдар Юзеев әсәрләренең телен тикшереп, индивидуаль стилен, аның сүз сәнгате өлкәсендә тоткан урынын, сүзләр палитрасы белән ничек файдалану үзенчәлекләрен ачыклау максаты куелды.

Бу максат түбәндәге мәсьәләләрне хәл итүне таләп итә:

1. И.Юзеев поэзиясендә сүзнең эстетик функциясен hәм гомумкулланылышта йөргән битараф сүзләр белән образ тудыру чараларын ачыклау:

2. Традицион hәм трансформацияләнгән фразеологизмнарның кулланылышына лингвостилистик анализ ясау, тематик терәк сүзләр белән ясалган фразеологизмнарны тикшерү, шагыйрьнең традицион фразеологизмнарга карата мөнәсәбәтен ачыклау.

4. Контексттан сүз-образны аерып (метафора, метафорик чагыштыру, метафорик эпитет), алар белән сурәт ясау юлын күрсәтү.

5. Образлы сурәтләү-тасвирлау чараларының динамикасы, тарихи үсеше, стиль эволюциясе шагыйрьнең эстетик зәвыгы, гомумәдЂәби бурычы, дөньяны күзаллавы үзгәрешләре белән тыгыз бәйләнештә алып барыла.

7. Шуларның бөтенесе нәтиҗәсендә И.Юзеевның туган телнең төрле мөмкинлекләрен үзенә генә хас алымнар белән иҗади файдалану осталыгын күрсәтү.

Язучының тел байлыгын, аның стилистик hәм сурәтләү-тасвирлау чараларын өйрәнү әсәргә дөресрәк hәм тулырак бәяләмә бирергә мөмкинчелек биреп кенә калмый, ә ХХ гасырның икенче яртысындагы татар әдәби телен өйрәнүгә дә ярдәм итә. Шуңа күрә, әйтеп кителгәнчә, милли әдәби телнең үсеш проблемасын хәл итүдә җитди гомуми нәтиҗәләр чыгару өчен язучының индивидуаль телен hәм стилен, туган телнең бөтен байлыгын, төрлелеген үз эченә сыйдырган әсәрләр телен системалы рәвештә hәрьяклап өйрәнү мотлак. Безнең тикшерүләр бүгенге көндә сүз сәнгатенең торышын билгеләүгә дә ярдәм итәчәк. Диссертациянең теоретик әhәмияте шул максатны тормышка ашыру белән билгеләнә.

Мәктәптә әдәби әсәрләр теле V класста ук өйрәнелә башлый; язучыларның образлы телен, индивидуаль стилен өйрәнүгә зур әhәмият бирелә. Ләкин турыдан-туры мәктәп программасына яраклаштырылган хезмәтләр юк дәрәҗәдә. Әдәби әсәрнең телен тикшерү методикасы да әлегә ныклап эшләнмәгән.

Югары уку йортларында әдәби әсәрләр телен өйрәнү махсус курс булып үтелүен, язучы, шагыйрь, драматург теле турында дипломнар, курс эшләре язылуын, «Әдәби текстка лингвистик анализ» курсы керә башлавын искә алсак, студентлар өчен дә, мәктәп hәм вуз укытучылары өчен дә бу хезмәтнең практик әhәмияте бәхәссез.

Берсүзсез, әдәби контекстта сүзкулланылышының үзенчәлеген аерып күрсәтү максатында, лингвостилистик һәм контекстуаль анализ методы төп урында тора.

Чыгарылыш эшенең структурасы. Ул керештән, өч төп бүлектән hәм йомгаклаудан тора.

И.Юзеевның тел-стиль үзенчәлекләре, шул җөмләдән фразеологик фонды кул тимәгән өлкә әлегә. Ә бит ул художник буларак татар әдәби теле лексикасы арсеналында булган бай чаралар белән искиткеч оста эш итүче, хикәя, драма, поэма төзелешенә яңа стиль керткән, яңа буяулар салган язучы»,- дип язган иде Г.Әхәтов үзенең бер мәкаләсендә [6, 172].

И.Юзеев илленче еллар татар поэзиясенә «Таныш моңнар» поэмасы белән килеп кергән шагыйрь. Бу поэма үзенең психологизмы hәм лиризмы белән бик үзенчәлекле. Шагыйрь шул еллардагы егет-кызларның рухи дөньяларын, яшьлек хисләрен оптимистик дәрт белән чагылдырып кына калмады, ә шигърияткә, бигрәк тә поэма жанрына яңа төсмерләр дә алып килде. Татар поэзиясендә «Илдар Юзеев поэмаларының «алтын чоры» башлану иде бу» [41,18].

Филологлар И.Юзеевның әсәрләрен идея-эчтәлек ягыннан гына түгел, поэтик осталык җәһәтеннән дә анализларга омтылалар. Шагыйрьнең поэзиясенә, тел-стиль үзенчәлекләренең аерым моментларына Т.Галиуллин, С.Поварисов, Г.Әхәтов, И.Бәширова, Ф.Хөсни, С.Хәким, Н.Юзиев, Г.Ахунов, Р.Мостафин, Ф.Мусин h.б. бик күп галимнәр, язучылар берникадәр тукталдылар hәм югары бәя бирделәр. Тәнкыйтьче Т.Галиуллин И.Юзеев шигъриятенең үсеш тенденцияләрен, шигырләренең асылын ачыграк, төгәлрәк билгеләде. Yзенең бер хезмәтендә ул болай язды: «Юзеев чордашларыннан поэзиясенең тематикасы белән дә, романтик рухлы, омтылышлы фикерләү рәвеше буенча да аерылып тора» [23,68].

Тынлыкны да, дөнья шау-шуын да үз йөрәге аркылы үткәреп, үзенчә тыңлый белә торган шагыйрь беренче карашка гади hәм таныш булып күренгән тормыш күренешләрен дә шигъриятле итеп сурәтли, теманың шигъри hәм музыкаль гәүдәләнешен, заманча яңгырашын таба. Халкыбызның рухын чагылдыручы бай музыкаль мирасыбызны тирәнтен өйрәнеп, нечкә сиземләгән hәм шул күңел хәзинәсен яңа шартларда, сүз сәнгатенең яңа югарылыгына күтәреп яңгырата алган шагыйрь укучыларга яңадан-яңа яклары белән ачыла бара. Безнеңчә, аның иҗатының тематик колачы гына киңәеп калмый, ә яңгырашы, характеры ук үзгәреш кичерә. Яшьлек пафосы көчле, тирән уйланулар белән алмашына. «Шагыйрьнең соңгы еллар лирикасы драматизмга да, эпик киңлек hәм фәлсәфи тирәнлеккә дә баеды. И.Юзеевның соңгы елларда басылган шигырьләрен аның үз иҗатында гына түгел, татар поэзиясендә дә матур бер яңалык дип бәяләргә кирәк»,- дип язды Миңнуллин Р. [41, 152].

XX гасырның икенче яртысында классик татар поэзиясе, аерым алганда Һ.Такташ шигырьләре тәэсирендә яза башлаган И.Юзеев тел диңгезендә иркен йөзә, аның мөмкинлекләреннән оста hәм иҗади файдалана. Сүзгә саранлык (экономиялек), әсәрләре теленең халык сөйләменә якынлыгы, сүзләрнең гаять нечкә стилистик-экспрессив мөмкинлекләрен эшкә җигә белү - болар барысы да шагыйрьне күренекле тел остасы итеп таныта.

И.Юзеев беркайчан да гади халык сөйләменә ясалма рәвештә охшатып язарга яратмый, барлык сүзләр хәзинәсеннән ул иң якты, иң төгәл, иң әhәмиятлеләрен генә сайлый. Сизгер шагыйрь буларак, ул халык теленә, аның үсешенә зур, бәя биреп бетергесез өлеш кертте. Шагыйрьнең лиризмы сөйләм структурасында да, лексика сайлавында да, аны аерым бер рәвештә урнаштыруында да чагыла. Автор кулланган сөйләм чараларының диапозоны бик киң: гади халык лексикасы, искергән сүзләр, фразеологик әйләнмәләр, фольклор элементлары, поэтик сүзләр, төрле кабатлаулар, антитеза, янәшәлек алымнары, мәгънә эчтәлеген катлауландыру, үзенчәлекле бетемнәр - болар барысы да И.Юзеевның татар әдәби сөйләмен баетуга зур өлеш кертүен күрсәтә.

1.1. И.Юзеев шигъриятендә гомумкулланылыштагы сүзләр

Билгеле булганча, туган тел хәзинәсендәге сүзләрнең матур яңгырашлы булганнары да, күңелгә ятмаганнары да, нык тупас яңгыраганнары да бар. Сүз сәнгате осталары аларның hәммәсен әсәр тукымасына бик урынлы яраштыра белә.

Кулланылыш сферасы ягыннан хәзерге татар теленең сүзлек составы берничә төркемгә бүленә. Иң зур төркемне киң кулланылыштагы гомумхалык теле сүзләре тәшкил итә. Моннан башка теге яки бу халыкның теле була алмый, бу - иң кирәкле, тормыштагы иң әhәмиятле сүзләрдән торган төркем. Гомумкулланылыш сүзләре - милли әдәби телнең үзәге. Шулар нигезендә генә әдәби тел үсә, камилләшә, байый.

Поэтик hәм публицистик әсәрләрендә фикерне укучыга төгәл җиткерүдә, аңа эстетик йогынты ясауда, җитди әдәби образлар тудыруда И.Юзеев өчен дә гомумхалык лексикасы нигез булып тора һәм шагыйрьнең сүзлек хәзинәсенең өчтән ике өлешен диярлек тәшкил итә. Тарихи яктан күзәткәндә, гомумхалык теле сүзләре урта диалекты хәзинәсенә, ягъни хәзерге Татарстан, Башкортстан җирләрендә яшәүче милләттәшләребез теле лексикасыннан алынган. Аларны Кол Гали, Мөхәммәдьяр, К.Насыйри, Тукай иҗатларында очратырга була.

И.Юзеев халык тудырган, иҗат иткән, камилләштергән телгә бик җитди карый, аның эчке мөмкинлеген, байлыгын, хосусиятын нык аңлап эш итә. Гомуми халык лексикасын ул шигырьләрендә дә, проза, драма әсәрләрендә дә бик мул hәм уңышлы куллана. Кол Гали, Мөхәммәдьяр, Кандалый, Тукай, Такташлардан килгән бай сурәтләү-тасвирлау чаралары, телнең гадилеге, шул ук вакытта сихри матурлыгы белән таң калдырырлык татар лексикасының шигъри серләре Юзеев лирикасында яңа ягы белән ачылдылар hәм өслүби (стилистик) үсеш алдылар.

Матур әдәбият телендә дә, сөйләшү стилендә дә, гадәттә, төрле лексик катлам сүзләре бергә үрелеп, иркен кулланыла. Ләкин еш кына поэтик төсмерсез, гади сүзләр белән генә язылган, ләкин чын мәгънәсендә поэтик яңгырашлы, укучыны дулкынландырырлык образлы шигъри юлларны күрергә мөмкин:

Мин сискәнеп киттем узган чакта

Клуб тирәсе яныннан,

Сандугачның тавышын кемдер берәү

Тасмаларга язып калдырган.

(«Карурман»)

“Фикернең бөеклеге сүзнең купшы булуын дәгъва итми, киресенчә, сүзләр никадәр танышрак булса, фикерне кабул итү дә шулкадәр ләззәтлерәк, аның ышандыру көче шулкадәр калкурак була” [12,70].

Ләкин гомумкулланылышта йөргән битараф сүзләр белән образ тудырганда сүз осталары еш кына синтаксик фигураларга мөрәҗәгать итәләр. Синтаксик фигуралар сөйләмнең билгеле бер кисәгенә аеруча игътибар иттерү, шигырьнең тәэсир көчен, тойгылылыгын арттыру максаты белән кулланыла. Шуңа күрә hәртөрле синтаксик фигура барыннан да бигрәк күтәренке рухлы сөйләм өчен, мәсәлән, олы фикер, яки тойгы бөркелеп торган лирик шигырь яки поэма, ялкынлы публицистика яки прозаның шундый югары стильгә тартым урыннары өчен хас. Синтаксик фигураларны үзләренең яңгырашлары, сөйләмгә тойгылылык төсмере бирүләре ягыннан музыкада көйләрнең төрле-төрле борылышлары, кабатлаулары белән чагыштырырга мөмкин. Гомумән, синтаксик фигуралар - алар сөйләмнең үзенә күрә бер аhәңе.