«Дөнья тел картинасының фрагменты буларак зооморф метафора»

Дөнья тел картинасы – ул төрле тел чаралары ярдәмендә системалы бер бөтен чынбарлыкны тасвирлау (Хайруллина, 2001:6).

Телдә булган зооморф метафора да дөнья тел картинасының бер фрагменты булып тора һәм ул конкрет бер халыкның милли-культура өлкәсен баетучы семантик күренеш буларак яши.

Зооморф метафора рус һәм кайбер башка телләрдә берникадәр тикшерелгән булса да, аны кешенең дөнья тел картинасына бәйләп карау, культурологик аспектта ачыклау соңгы елларда лингвистиканың перспектив юнәлеше булып китте.

Татар тел белемендә бу мәсьәләнең каралмавы, бу юнәлештә эзләнүләр алып баруны актуаль итә.

Актуальлек түбәндәгедән гыйбарәт: кешене характерлаучы зооморф метафораларның дөнья-тел картинасына бәйләп анализлау, шул метафоралар аша кешенең этнокультур спецификасын ачу соңгы вакытта перспектив юнәлеш булып тора. Ул, бер яктан, кешенең характерында яткан универсаль, ягъни бөтен халык өчен хас, икенче яктан, милли специфик үзенчәлекләрне табуга, билгеләүгә мөмкинлек тудыра.

Телдә кеше факторын беренче урынга кую шулай ук зооморф метафора проблемасын актуаль итүче билге. Телдәге кеше факторы, төрле аспектта чагылган хәзерге заман лингвистик тикшеренүләрнең антропологик парадигмасында закончалыклы булып, кешене төрле аналогик рәвештә характерлаучы метафорик модельләр белән эш итә.

Минем фәнни хезмәтемнең темасы да шулай яңгырый – “Татар телендә зооморф метафора”.

Теманың объекты булып кешене характерлаучы зооморф метафоралар тора.

Предметы – кешене характерлаучы, бәяләүче зооморф метафораларны кешенең дөнья тел картинасына бәйләп сурәтләү, кешегә күчерелгән хайван “образ”ы семасын аеру.

Хезмәтне башкарганда лингвистик анализ, компонентлы анализ методлары һәм контрастив-типологик методлар кулланылды.

Татар тел белемендә ул махсус өйрәнү объекты булып беркайчан да тормады, шуңа күрә без бу теманы өйрәнүне актуаль дип исәплибез. Хезмәтнең яңалыгы булып шул тора: монда зооморф метафоралар фәнни яктан (семантик, структур) тикшерелә. Зооморф метафора аша кешенең шәхси тел дөньясы, милләтнең тел дөньясы ачыклана. Теге яки бу халыкка хас специфик фикерләү, культура ягы, кешеләрнең үз-үзен тотышы, кешенең милләт вәкиле буларак үз-үзен танып белүе – барысы да зооморф метафораларда символик дәрәҗә ала. Кешенең культурасын, мәдәниятын, аңа хас уңай һәм тискәре сыйфатларны үтемле юл белән күрсәтә алу да шул зооморф метафоралар аша бара бит.

Актуальлектән чыгып, түбәндәге максатны билгелибез: татар телендә зооморф метафораларны төрле аспектта өйрәнү.

Бу куелган максаттан чыгып, түбәндәге бурычлар билгеләнде: зооморф метафораларның тел белемендә өйрәнелү торышы; татар дөнья-тел картинасында зооморф метафора; зооморф метафораларның культурологик аспектта бирелеше.

Чыгарылыш эшем структур яктан биш бүлектән тора. Кереш, төп өлеш (ул үзе ике бүлектән тора, ә бүлекләр подпунктларга бүленгән), йомгак, кушымта (зооморф метафоралар ясауда чыганак булып торучы лексик берәмлекләр), библиография.

Сүз-фикернең коралы. Дөньяда сүз белән аталмаган бер генә әйбер дә, төшенчә дә юк. Сүз кешенең уй-фикерен, хисләрен белдерә; сүз белән предметлар, эш-хәрәкәт, билгеләр атала. Җәмгыятьнең яшәү һәм үсү шарты булган телнең үзәген сүзләр тәшкил итә.

“Нәрсә соң ул сүз?” дигән сорауга җавап бирүе бик җиңел кебек тоела. Шулай да бу сорау ничәмә-ничә еллар буена галимнәрне борчып килгән һәм әле хәзер дә моңа канәгатьләнерлек җавап бирелгәне юк. Ә ни өчен шулай? Чөнки сүзнең табигате үзе гаять катлаулы.

Сүзләрнең лексик мәгънәләре тормыш үзгәрү белән бергә үзгәрә. Сүздә яңа мәгънәләр барлыкка килә. Ә бу катлаулы процесс.

Безне чолгап алган дөнья искиткеч бай. Аны танып белү мөмкинлеге дә чиксез. Әгәр һәр яңа төшенчәне яңа сүз белән атый башласаң, сүзләр артык күбәеп китәр иде, һәм кеше барлык кирәкле сүзләрне хәтерендә саклый алмас иде. Шуңа күрә кеше акылы иң экономияле юлны – бер үк сүзне яңа мәгънәләрдә куллану алымын сайлаган.

Кеше аңы торган саен чынбарлыкны төгәлрәк танып белергә омтыла, ә бу – фәндә кулланыла торган гомуми абстракт төшенчәләрнең артуына сәбәп була.

Сүзләрнең мәгънәләре аларның үзара бәйләнешләре нәтиҗәсендә дә үзгәрешләргә дучар була. Шул рәвешле аларның мәгънәләре тагын да конкретлаша, аерымлана төшә.

Лексик мәгънәләрнең үсеше күпмәгънәлелеккә китерә. Барлык телләрдә дә дистәләгән мәгънәгә ия булган сүзләр күп.

Соңгы елларда метафораны өйрәнүгә философия фәне белгечләренең, лингвистларның, фольклорчыларның (халык авыз иҗаты белгечләренең), психологларның кызыксынуы артты. Бу турыда шушы тема буенча язылган публикацияләрнең күбәюе һәм бу публикацияләрнең афористик әйтемнәр белән тулы булуы күрсәтә. Билгеле америка тикшеренүчесе Д. Берггрен “метафора һәрвакыт философиянең өп проблемасы булып тора”, - ди. (Берггрен, 1990:7). Әгәр бу сүзләргә карта А. Ф. Лосевның дәлилен китерсәк, әйтелгәннәрнең рациональ мәгънәсе турында уйланырга урын бар. А. Ф. Лосев буенча, философиядә төп урында “символ мәгънәсе тора” (Лосев, 1982: 22). “Символ” белән “метафора” арасында бик күп охшашлык бар дип билгели У. А. Шиблза (Шиблза // Теория метафоры, 1990:7).

Телдәге төрле процессларны, телләрне төрле яклап үзара чагыштырганда тикшерүчеләр я тәрҗемәчеләр күпчелек семантик аңлашылмаучанлыклар белән очраша. Әмма метафора телнең җитешсезлеген түгел, фәнни эзләнүне, камилләшүне күрсәтә.

Метафораны күренекле немец тикшеренүчесе Р. Вейман филологиянең кызыклы бер өлкәсе дип саный. Аның фикеренчә, “метафораны өйрәнүдән баш тартмаска кирәк” (Вейман // Теория метафоры, 1990:8). Метафора үзенә филологларны һәм лингвистларны гына җәлеп итеп калмый, ул философларны да кызыксындыра.

Метафораның сере күренекле акыл ияләрен үзенә тарткан – Аристотельдән Руссога кадәр, Гегельдән Э. Кассирерга кадәр, Х. Ортеги-и- Гассетны һәм башка бик күпләрне. Метафора турында бик күп хезмәтләр язылган. Метафора турында галимнәр генә түгел, аны уйлап чыгаручылар – язучылар, шагыйрьләр, рәссамнар, кинематографлар бик күп фикерләр әйткән. Метафораның табигатенә, эстетик кыйммәтенә карата үз карашы булмаган бер генә тәнкыйтьче дә юктыр. Метафораны өйрәнү табигый, әмма ул гореф-гадәтләр буенча гына килә дип әйтү дөрес булмас. Киресенчә, ул үсә, зур масштаблар ала бара, фәннең төрле өлкәләрен – философия, логика, психология, психоанализ, герменевтика, әдәбият белеме, әдәби тәнкыйть, нәфис сәнгать теориясе, семиотика, риторика һәм башкаларны үз эченә ала. Метафора белән кызыксыну санап кителгән юнәлешләрнең бер-берсе белән кисешеп, үзара уртак идея берлегенә килүләренә китерә һәм когнитив фән тудыра. ”Когнитив фән кеше аңының төрле якларын тикшерә. Мондагы аңламга кешелек дөньясы когнитив структуралар (сизү, тел, уйлау, хәтер, хәрәкәт һ.б.) ярдәмендә дөньяны танып белә. Когнитив фән ярдәмендә кеше белемне үзләштерә, эшкәртә, тарата. Шуңа да бу фән нигезендә шул процессларны гамәлгә ашыру һәм кешелек аңының асылын билгеләү ята” (Петров, 1988: 41).

Соңгы унъеллыкта метафораны үзләштерүнең төп өлеше филологиядән (риторика, стилистика, әдәби тәнкыйть) сөйләшүнең практик өйрәнү өлкәсенә һәм фикерләү, белү, аңлау һәм концептуаль системага, ясалма интеллект булдыруга кайтып кала. Метафора фикерләү нигезен аңлау һәм дөньяны үзенчәлекле яктан күрү ачкычы гына түгел, ә аның универсаль гәүдәләнеше дә булып тора. Шулай итеп, бер яктан, метафора логиканың, икенче яктан, мифологиянең үзара бәйләнешен ныгыта.

Метафора мәсьәләсенә карата теоретик эзләнүләрнең көннән-көн артуы аның төрле текстларда, поэтик әсәрләрдә, публицистикада һәм төрле өлкәләрдән фәнни хезмәтләрдә күпләп кулланылуы белән аңлатыла.

Метафораның күп төрле әдәби җанрларда, көндәлек һәм фәнни телләрдә күпләп таралуы авторларның эстетик үсешен генә билгеләп калмый, ә аның соңгы вакытта утилитар әһәмият алуын да күрсәтә. Р. Хофман әйтүе буенча: “метафора кайда гына очрамасын, һәрвакыт кешенең хезмәтен, аңын һәм телен баета” (Хофман // Теория метафоры, 1990: 6).

Тел белемендәге күп кенә мәгълүматлар безгә мифологик һәм тел дөньясы структурасының бер-берсе белән тыгыз бәйләнештә икәнлеген күрсәтте. Әмма әлегә кадәр шушы бәйләнешләрне ассызыклаган, аларның килеп чыгуларын һәм асылын аңларга булышкан төп мотив игътибарсыз кала килде.

Мифлар, тел һәм рухи үсеш бер үк законга буйсыналар дип әйтү шул вакытта гына дөрес буладыр, әгәр аларның килеп чыгулары уртак гомум тамырга бәйләнгән булса. Димәк, миф һәм тел кайсыдыр параметрлары буенча бер-берсеннән аерылсалар да, алар эчтәлекләре буенча икесе дә бер үк концептуаль формага ия. Бу форманы кыскача метафорик фикерләү дип белдереп китәргә була. Бу ике төшенчәдә дә метафорага хас уртак яклар һәм аермалы яклар бар. Шуларны без аңларга тырышабыз икән, аның мәгънәсеннән һәм асылыннан чыгып карарга тиешбез. Нәкъ метафора тел белән миф арасында рухи бәйләнеш булдыра. Метафораның барлыкка килүен я телнең килеп чыгуыннан, я мифологик фантазиядән эзлиләр. Кайбер вакыт бер сүз генә дә үзенең метафоралы булуы аркылы мифны барлыкка китерә һәм аны тулыландырып тора, кайвакыт, киресенчә, нәкъ сүзнең метафоралылыгы тик мифтан калган мирас кына булып санала.

Метафора – ул предметның чын асылы турындагы бәхәс (Арутюнова // Теория метафоры, 1990: 28). Мәсәлән, бүген ул тутый кошка охшаган дип әйтеп була, ә ул – кош, ул – аю дип әйтәбез икән, еш кына контекстсыз болар кешенең ни әйтергә теләгәнен тулысынча аңлата алмаска мөмкин. Шуның өчен дә ул төрле объектларга охшаш булырга мөмкин, әмма метафорага конъюнкция хас түгел. Шулай да метафора барлыкка китерүче мәгънәләрдә охшашлык ясаучы элементлар күрсәтелми. Мәсәлән, аккош булып килеп кердең мисалы. Охшашлык ясаучы элементны әйтү кирәкми дә. Монда хатын-кызның хәрәкәтен аккошка тиңләүгә кайтып кала. Бу кешенең мифологик аңы тәэсиренә дә бйәләнгән. Чөнки кешеләрнең әйлән-тирәне кабул итүе шундый формадагы менталь процессларга бәйләнгән булып чыга.

Бер әйбер, эш яки хәл үзара охшашлык нигезендә икенче бер әйбер, эш яки хәл исеме белән алыштырып әйтелсә, метафора хасил була (Курбатов, 2002:96). Метафора – шул ук чагыштыру, ләкин кыскартылган яки, кайбер әдәбиятчылар әйткәнчә, яшертен (Абрамович, 1961: 179) чагыштыру; чагыштыруда ике мөстәкыйль сүз булса, метафорада бер генә сүз – шул бер сүз охшаш күренешне (сурәтне) дә, исеме шул сүзгә күчерелгән әйберне (күренешне, эш яки хәлне) дә белдерә.

Телдә барлык сүзләр дә бертигез дәрәҗәдә метафоралашмый. Терминнар, нигездә, метафора була алмый. Метафора күп мәгънәле исем-сүзләрдән (аеруча һәркемгә билгеле кош-корт, хайван, үсемлек, чәчәк, кыйммәтле металл, асылташ, ел фасылы, табигать күренеше исемнәреннән) һәм фигыльләрдән ясала (Ефимов, 1961: 138-142). Метафораның барлыкка килү юллары да төрлечә:

1. Абстракт төшенчәне конкрет әйбер исеме белән атау (кайвакыт шуңа аңлатма да биреп) яки аңа карата конкрет әйбердәге билгеле эш яки хәлне китереп әйтү;

2. Нинди дә булса эчке яки тышкы охшашлыктан чыгып, бер анык әйберне икенче анык әйбер исеме белән атау;

3. Нинди дә булса охшашлык нигезендә бер төрле абстракт төшенчәне икенче төрле абстракт төшенчә исеме белән атау.

4. Җансыз әйберләрне җанлы әйберләр кебек уйлый, сөйләшә, эшли яки хәрәкәттә килә торган итеп бирү (Курбатов, 2002: 96).

Метафораның бу төре җанландыру дип йөртелә. “Кеше үзе тирә-яктагы һәр әйбергә, - ди бу турыда Ш. Балли, - һәрвакыт үзенең шәхесенә хас сыйфатларны һәм омтылышларны китереп тага. Табигатьне нәкъ менә шулай ниндидер җанлы нәрсә итеп күз алдына китерү, аны “кешеләштерергә” ярату тел үсешенең башлангычында ук инде “кояш чыга”, “җил өрә”. кебек метафораларның ясалуына китерде һәм китерә” (Балли, 1961: 221).

Җанландыру алымы ярдәмендә барлыкка килгән метафораларның бик күбесе бүгенге көндә таушалган, “сүнгән” яки онытылган сүз-сурәт булып кына калган, чөнки аларның образлылыгы хәзер инде бөтенләй сизелми яки сизелми диярлек. Әгәр инде берәр сүз остасы андый әйтелмәләрнең туры мәгънәсенә юри игътибар иттерсә, ул чакта туры мәгънә дә, күчерелмә мәгънә дә янәшә яши башлый – метафора барлыкка килә (Курбатов, 2002: 97).

Бөтен бер әсәрне читләтеп әйтүгә - тулысынча бер метафорага кору кинаяле метафора яки аллегория дип йөртелә (Курбатов, 2002: 97).

Кинаягә яки аллегориягә корылган әсәрләрдә билгеле бер идеяне эченә алган шартлы образ була. Мәсәлән, төлке – хәйләкәрлекне, бүре – ерткычлыкны, усаллыкны, куян – куркаклыкны, маймыл – кыланчыклыкны, аю – киң күңеллелекне һәм көчне, сарык аңгыралыкны гәүдәләндерә. Болар – шул мәгънәгә беркетелгән даими шартлы образлар. Һәм алар, гүяки, кешеләрчә уйлыйлар, кешеләрчә эш-хәрәкәткә дучар булалар. Әгәр андый эш һәм хәрәкәт булмаса, шартлы метафорик образ, гадәттә, аллегория дип түгел, бәлки символ (грекча sumbolon “билге”, “тамга”) дип атала. Мәсәлән, татар халык иҗатында матурлык символы – чәчәк, нечкә - тал чыбык; җыр һәм моң символы – сандугач (былбыл); туган ил символы – Агыйдел, сагыну символы – Чулпан йолдыз һ.б. (Бикмөхәммәт, 1960:32).

Ләкин символик метафора, аллегориядән аермалы буларак, гел генә үзенә бер әсәр тәшкил итми, бәлки башка төр метафоралар кебек үк, метафорик булмаган сүз сөрешендә аерым-аерым да кулланыла.

Метафораның ничек һәм нинди сүзләрдән ясалуы сөйләмнең эчтәлегенә, максатына карап йөри. “Әгәр син, - ди Аристотель, - нәрсәне дә булса яхшы итеп күз алдына бастырасың килсә, метафораны бу төрдәге әйберләрнең иң яхшысыннан ал; әгәр инде нәрсәне дә булса начар итеп күрсәтәсең килсә, моның өчен иң начар әйберне сайла” (Аристотель, 2000:18).