«Фольклор мечетлинского района и использование его в учебном процессе»

Эштең актуаллеге. Киң мәғлүмәт, дөйөм компьютерлаштырыу, глобалләштереү заманында халҡыбыҙҙың рухи ынйыларына, атап әйткәндә, легенда-риүәйәттәргә мөрәжәғәт итеү бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда үтә ваҡытлы һәм актуаль. Рухи ҡиммәттәрһеҙ, үткәндәрһеҙ бөгөнгөнө, киләсәкте күҙаллау бик ауыр. Рухиәткә, асылға ҡайтыу халыҡтың нигеҙен, үҙ ҡиммәтен һаҡларға ярҙам итәсәк. Ерле фольклорҙы өйрәнеү, уны туплау, йәмғиәтселектең иғтибарына еткереү бөгөнгө фән өсөн оло бурыстарҙың береһе булып тора.

Ғилми яңылығы. Хеҙмәттә әҙәбиәт дәрестәрендәрле фольклор материалдарын файҙаланыу мөмкинлектәре, юлдары тәҡдим ителде, уның әһәмиәте билдәләнде. Мәсетле районының легенда-риүәйәттәрен дәрестә һәм кластан тыш эшмәкәрлектә өйрәнеү методикаһы бирелде.

Теманың өйрәнелеү кимәле. «Ғөмүмән башҡорт легендалары һәм төрлө ышаныуҙарға ҡоролған хикәйәләр хаҡында тәүге яҙма мәғлүмәттәр, Ә.М. Сөләймәнов, Ф.А. Нәҙершина» [Нәҙершина, 1998: 8] фекеренсә, X быуатҡа ҡайтып ҡала. 922 йылда башҡорттар араһында булып киткән ғәрәп хәлифәте илсеһе Әхмәт Ибн Фаҙлан яҙмаларында башҡорттарҙың мәжүси ышаныуҙары хаҡында ифрат ҡиммәтле материалдар бар. Төрлө дәүерҙә легенда-риүәйәттәрҙе рус ғалимдары, тикшеренеүселәре В. Татищев, П. Рычков, П. Паллас, И. Лепехин, П. Кудряшев, В. Юматов, М.В. Лоссиевский, С. Рыбаков һ.б яҙып ала, өйрәнә, төркөмләй. Мөхәмәтша Буранғолов – Октябрь революцияһына тиклем үк халыҡ ижады әҫәрҙәрен йыя башлаған һәүәҫкәр фольклорсы 20-30-сы йылдарҙа фольклор материалдарын туплай һәм популярлаштыра.

«Әҙәбиәт буйынса кластан тыш эштәрҙе ойоштороуҙа ла фәнни нигеҙҙә эшләнгән методика, дидактик материалдар төп арсенал булып тора. Кластан тыш эштәрҙе ойоштороу методикаһын үҫтереүгә Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, Ғ.М. Әҙһәмова, М.Ғ. Ғималова, Ә.З. Ниғмәтуллин, В.А. Сухомлинский ҙур хеҙмәт өлөшө индергән» [Ахметшин, 1976: 27].

Диплом эшенең маҡсаттары һәм бурыстары. Сығарылыш квалификация эшенең төп маҡсаты булып, легенда-риүәйәттәрҙе башҡорт фольклоры системаһында өйрәнеү, «легенда» һәм «риүәйәт» терминдарының айырмаһын аныҡлау, Мәсетле районы фольклорын йыйыу, уларҙы тикшереү, ерле фольклор материалдарын әҙәбиәт дәрестәрендә файҙаланыу һәм системалы өйрәнеү тора. Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

– Башҡорт фольклоры системаһында легенда-риүәйәттәрҙең әһәмиәтен өйрәнеү һәм билдәләү;

– «Легенда», «риүәйәт» терминдарын асыҡлау;

– Әйле ырыуы тарихын яҡтыртыу;

– Мәсетле районының фольклорын йыйыу; уларҙы системаға һалыу, дөйөм күҙәтеү яһау;

– Башҡорт халыҡ ижадын мәктәптә өйрәнеү методикаһына байҡау яһау;

– Мәктәптә ерле фольклорҙы өйрәнеүгә арналған дәрес өлгөләре менән танышыу.

Хеҙмәттең объекты: Мәсетле районы, ә предметы – район ерендәге ер-һыу объекттары, ауыл-ҡасаба атамалары, фольклоры.

Мәсетле районы Башҡортостан Республикаһының төньяҡ-көнсығышында Әй йылғаһының түбәнге ағымында урынлашҡан. Төньяҡтан Свердловск өлкәһенең Красноуфимск, Әртә райондары, көнсығыштан Башҡортостандың Балаҡатай, көньяҡтан Ҡыйғы, көнбайыштан Дыуан райондары менән сиктәш.

«Мәсетле районы 1930 йылдың 20 авгусында барлыҡҡа килә. Бөгөнгө көндә район территорияһы 1 557 квадрат километр. Яҡынса 25 мең кеше йәшәй. Мәсетле районында күпселек башҡорттар, урыҫтар йәшәй. Арала татарҙар бар. Район үҙәге булып Оло Ыҡтамаҡ тора» [Султанов, Ахкамова, Бикташева, 2010: 25].

Эштең теоретик һәм практик әһәмиәте: Эш барышында фольклор материалдары буйынса мәғлүмәттәр йыйылды. Сығарылыш квалификация эшенең һөҙөмтәләрен башҡорт-халыҡ ижады өлкәһендә артабан үткәреләсәк тикшеренеүҙә ҡулланырға мөмкин. Шулай уҡ, курс һәм диплом эштәре яҙғанда ярҙамсы сығанаҡ.

Тикшеренеү эшенең сығанаҡтары: Фактик материалдар башҡорт халыҡ йыйынтыҡтарынан, мәҡәләләрҙән алынды.

Тикшеренеү методтары: сығарылыш квалификация эшен яҙғанда синтезлау һәм сағыштырыу, аналитика алымдары ҡулланылды.

Сығарылыш квалификация эшенең структураһы: инеш өлөштән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора. Инеш өлөшөндә сығарылыш квалификация эшенең актуаллеге, ғилми күҙлектән өйрәнелеүе, ғилми эштең маҡсаты һәм бурыстары, тикшеренеү алымдары һәм методтары яҡтыртыла.

Тәүге бүлек Мәсетле районының ҡыҫҡаса тарихы һәм ғилми яҡтан өйрәнелеше, Әйлеләр тураһында белешмә. Ырыу тарихын һәм Мәсетле районының бөгөнгөһөн өйрәнеүгә арнала.

Икенсе бүлектә ер-һыу һәм көнкүреш, ауылдар тарихы менән бәйле риүәйәт һәм легендалар өйрәнеү кеүек темалар тикшерелде.

Өсөнсө бүлек әҙәбиәт дәрестәрендә урындағы фольклорҙы файҙаланыу, башҡорт әҙәбиәте дәресен ерле фольклор материалдарына бәйле үткәреү мәсьәләләре ҡаралды.

Ә бер төркөм ауыл исемдәре ер-һыуҙың үҙенсәлегенән сығып бирелгән. Мәҫәлән, Белорет районында Асы ауылы.

Өсөнсөнән, ауылда йәшәүселәрҙең шәжәрәһе йәки аралар исемлеге хаҡында мәғлүмәт бирелә (Ҡошсо).

Дүртенсенән, ҡайһы бер ауылдарға бәйле риүәйәттәр сюжетлы риүәйәт төҫөн алған һәм ҡәҙимге риүәйәттәр кеүек, бер нисә вариантта осрай (Мәләкәс).

Әбдрәхим

Әбдрәхим ауылына 1760 йылда Әбдрәхим исемле башҡорт нигеҙ һалған. Ауылдың тәү урыны элек паром йөрөгән урындан бирерәк булған. Элек ошо урын Иҫке йорт тип аталған, ә уға яҡын хәҙерге урамдарҙы Иҫке ауыл тип йөрөтәләр.

Ауылдың бик борондан килгән «Зәхим» тигән ҡушаматы ҡайҙан килеп сыҡҡан һуң? Ул хаҡта ололар шундай легенданы бәйән итә:

«– Әбдрәхим тигән кеше яман көслө һәм батыр булған. Бер ваҡыт, ер өсөндөр инде, мәләкәстәр телләшкәне өсөн Әбдрәхимдән үс алырға уйлай. Ул һигеҙ һыбайлыға ҡаршы бер үҙе сыға. Тегеләрҙең төрлөһөн төрлө яҡҡа осора ғына икән баһадир. Дошмандары, түҙә алмайынса, табан ялтыратҡан. Ыйыҡтауға еткәс, был яҡҡа килгән иптәштәрен осратып, улар берләшеп, өймәгешеп кире киләләр икән. Әбдрәхимдең асыуы ҡасҡан, ғәйрәтләнеп ағастарҙы төбө-тамыры менән аҡтарып ала икән дә тегеләрҙең өҫтөнә ырғыта икән. Күҙҙәренә тупраҡ тулып, имгәнеп бөткән дошмандары ҡасырға мәжбүр булған. Шунан, хайран ҡалып: «Был әҙәм заты түгелдер, зәхимдер ул», - тигән улар. Шул ваҡыттан бирле ауылға «Зәхим» ҡушаматы тағылған. Хәҙер ҙә онотолмай әле» [Ғафаров, 2008: 28].

Дыуан-Мәсетле ауылы

Дыуан ул үҙе иҫке төрки телендә «кәңәшмә», «йыйын урыны» тигәнде аңлата. Урыҫтар килеп төпләнгәнгә тиклем хәҙерге Дыуан ауылы урынында төньяҡ-көнсығыш, йәғни Әйле ҡәбиләһенең ырыу башлыҡтары, бейҙәре унда ағымдағы көнкүреш мәсьәләләре буйынса кәңәш ҡорған, кемгә ер, урман бүлеү-бүлмәү, ҡайҙа барымта менән барыу тураһында һөйләшкән, ат сабыштары, уҡтан атыу, көрәш, йүгереү бәйгеләре ойошторған, ҡымыҙ эсеп, ҡурай тартып аҡ тирмәләрҙә табын ҡорған. Бөгөн дә бит төрөк парламенты «дыуан» тип атала. Әммә был атаманың икенсе аңлатмаһы ла бар. Күренекле этнограф Рәил Кузеев дыуан этнонимын монголдарҙағы дурбан менән сағыштыра. ХIII быуатта дурбандар (йәғни «дыуандар») монголдар менән бергә көнбайышҡа күсенгән. Һуңынан улар ҡыпсаҡтар менән аралашҡан һәм тәүҙә Һамар, Ағиҙел йылғалары ярҙарына күсеп ултырған, ә ХIV быуатта Әй буйына килеп сыҡҡан. Ырыу бүленеше йәһәтенән районда бөгөн һарттар һәм тырнаҡлылар йәшәй. Һарт ырыуы сағыштырмаса йәш. Урта Азияла ла Алтын Урҙанан ҡалған һарт ырыуы булғанлығы билдәле һәм уларҙың ҡайһы бер төркөмдәре Уралда йәшәүсе төрки халыҡтарына ислам динен таратыу маҡсаты менән Әй буйҙарына килеп сыҡҡан.

Һабанғол ауылы

Ауылға нигеҙ һалыусы Һабанғол Сарыкоев, был тарихи шәхес 1729–1730 йылда старшина Күҙәш Рахмағолов менән бергә Тевкелев етәкселегендәге делегация составында Ҡаҙағыстанға барыуҙары билдәле. 1737-1740 йылда башҡорт ихтилалында ҡатнашыуы билдәһеҙ, ә Күҙәш Рахманғолов күп тарихи сығанаҡтарҙа иҫкә алына. Ауылға нигеҙ һалыу, ҡайһы бер сығанаҡтарҙа 1742 йылда теркәлә, ә 1737 йылда ихтилалда Һабанғол ауылы баш күтәреүселәр тарафынан ҡамалыуы билдәле. Ауыл исеме Һабанаҡ булып рәсмиләштерелгән.

Йыланыш

Мәсетле районында Йыланыш тип аталған үҙенсәлекле ойконим да бар, был исем урындағы бәләкәй генә ауылға бирелгән һәм бик борондан килә. Ауыл эргәһендә Әйҙең һул ҡушылдығы – Йыланыш йылғаһы аға, лексик-семантик үҙенсәлектәре буйынса ул әйтелгән ойконим менән тап килеп тора. Йыланыш гидронимы һәм ойконимы йылан – «йылан» мәғәнәһендәге һүҙҙән яһалған, ысынлап та, был төбәктең тәбиғи фаунаһында йыландар электән күп булған.

Мәләкәстәр – Бәләкәстәр

Хәҙерге Башҡортостан картаһында Мәләкәс // Мәләкәҫ // Мәләгәҫ // Мәнәгәз тигән исемдәр нигеҙҙә республикабыҙҙың өс төбәгендә урынлашҡан. Беренсеһе Иглин районында: Мәләкәҫ (русса Мелекес, Белекес, Белегез, тарихи әҙәбиәттә Белекес). Икенсеһе төнъяҡ-көнсығышта: Мәсетле районында – Мәләкәҫ ауылы (русса Мелекасово тип яҙып йөрөтөлгән), Салауат районының Әлкә ауылы янында – Мәнәгәз күле һәм Мәнәгәз тауы. Өсөнсө төркөм Төньяҡ Башҡортостанда: Тәтешле районында Мәнәгәз (Манагазово) ауылдары; Балтас районында, йәнә килеп, Мәнәгәз инеше.

«Мәләкәс (тарихи яҡтан Бәләкәс) тигән топонимдарҙың мәғәнәһе ныҡлап төпсөнөп ҡарағандан һуң, ысынлап та, бик ябай – туранан-тура «бәләкәс» булып сыҡты. Ләкин фәндә ҡайһы берҙә тап бына шул бәләкәс кенә нәмәләрҙең серенә төшөнөү ҙә бик ҡатмарлы булып китә торған. Ысын сәнғәт менән оҡшашлыҡ бар бында: камиллыҡ тигән ябайлыҡҡа өлгәшеү улай уҡ ябай ғына эш түгелдер шул ул.

Ғөмүмән, фәндә Мәләкәс тигән атама әле бөгөнгө көнгә тиклем сиселмәгән сер булып килә. Уның хаҡында бер нисә яңылыш аңлатма ла баҫылып сыҡты. Беҙҙең «Башҡорт АССР-ының топонимдар һүҙлеге»ндә лә Мәләкәс – Мәләгәҫ – Мәләгәз һис кенә дөрөҫ аңлатылманы.

Бында мәсьәләнең ябайлығы шунан тора: Мәләкәстәр тураһындағы материалдарҙы бергә йыйып, ул исемдәрҙең русса документтарҙа элекке һәм хәҙерге варианттарын бер-береһе менән сағыштырып ҡарау кәрәк ине. Мәҫәлән, Иглиндәге Мәләгәҫ // Мәләкәҫ йылғаһы рустар хәҙер ҙә Белекес, Белегез тип йөрөтә лә баһа. Академик П.С. Паллас яҙмаларында ла был исем: Белекес. Тарихи документтарҙа тағы бер варианты: Белегес. Был нимә һуң? «Бәләкәс» тигән һүҙ түгелме ни! Эйе, беҙҙең хәҙерге Мәләкәстәр, Мәләгәҫтәр, Мәнәгәздәр (был осраҡта һүҙ аҙағында с өнө яңғырау з өнөнә күскән) һәммәһе лә элекке Бәләкәстәр, бәләкәс йылғалар һәм шул исем менән аталған ауылдар улар. Ә инде Бәләкәстең башҡорт телендә Мәләкәскә әйләнеүе – б һәм м өндәренең сиратлашыу күренеше. Был исем ҡайһы бер осраҡтарҙа заманында рус телендә Бәләкәс көйөнсә инеп, шул формала нығынып ҡалған. (Тимәк, ул саҡта башҡортсаһы ла Бәләкәс булған әле).

Бәләкәстәр–Мәләкәстәр, бөтәһен бергә ҡарағанда, ҡошсо ҡәбиләһе башҡорттарының сама менән һуңғы бер биш йөҙ йыл эсендә күсеп йөрөгән һәм хәҙер ҙә йәшәп ятҡан урындарын күрһәтеп тора. Профессор Р.Ғ. Кузеев билдәләгәнсә, хәҙерге Ульяновск өлкәһендәге Мәләкәс – ҡошсоларының боронғо төйәге. Улар бынан Ыҡ тамағына, ә артабан, Кама яры буйлап, Төньяҡ Башҡортостанға, шунан Әй буйына күскәндәр. Ҡошсо башҡорттары күсеп йөрөгән ерҙәрҙәге урындар, традиция буйынса, Мәләкәс тип аталған. Кама буйында XIV быуат аҙағында Мәләкәс ауылы булған. Туҡтамыш менән һуғыш ваҡытында Тамерлан туҡталып киткән. Унда был исем хәҙер ҙә һаҡланған. Ҡошсо башҡорттарының Әй буйындағы төп ауылы – Мәләкәс» [Камалов, 1994: 16].

Бына тотош бер ҡәбилә тарихы ята ла баһа ошо бәләкәс кенә бер төркөм ер-һыу исемдәрендә.

Юғарыла ҡошсолар үткән юл һәм улар йәшәгән ерҙәрҙәге Мәләкәс – Мәләгәҫ – Мәнәгәз тигән атамалар ап-асыҡ күҙ алдына баҫтырылды. Иглин районындағы Мәләгәҫ иһә бында ла ҡасандыр ҡошсо башҡорттарының килеп урынлашҡан булыуын күрһәтеп тора. Мәсетле, Балтас, Тәтешле райондарындағы Мәләкәстең, Мәнәгәздең һәм шул тирәләге ҡайһы бер бүтән ауылдарҙың төп халҡы – улар инде, әлбиттә, башҡорт халҡының боронғо ҡошсо ҡәбиләһе вәкилдәре. Тарих һәм топонимия материалдары шуны раҫлай.

Икенсе вариант

Ауыл 1737–1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалынан һуң нигеҙләнгән, тигән фараз нығынды. «Төп ауыл» тигәндән башлайыҡ. «1795 йылғы «ревизская сказка» ла Мәләкәҫ халҡы үҙен «төп ауыл» тип яҙҙырған. Был турала ауыл ҡарттары былай тип һөйләр ине: «Мәләкәҫтәр йылғанан биш километр юғарылағы төп ауылдан, Яраҫтауҙан күсеп килгән. Яу булған заманда халыҡ төрлө яҡҡа күсенгән, беҙҙең туғандарҙың бер өлөшө Ләмәҙгә күскән» [Максютова, 1963: 22].

Ауыл халҡы башҡа мәғлүмәтте хәтерләмәй. 1956 йылдарҙа Р. Кузеев етәкселегендәге тикшеренеүселәр Мәләкәҫте Яраҫтауылдан күсеп килгән «төп ауыл» тип атап («ревизкая сказка» шуны раҫлай), ауылды боронғолар иҫәбенә индергән. Ауыл халҡы үҙҙәренең Ҡошсо ырыуы булыуын белһә лә Яраҫтау ауылының элекке исемен онотҡан. Ауыл һәм уның кешеләре тураһында архив материалдарынан ерҙәрҙе ҡуртымға биреү тураһында килешеүҙәр һаҡланған. Мәләкәҫтәр ата-бабаларының аҫаба ерҙәрен контон осоронда күсеп килгән дәүләт крәҫтиәндәренә һатыу һөҙөмтәһендә Мәтәле, Сальевка, Ярославка ауылдары нигеҙләнә, ә ишәйгән рус ауылдары ҡуртымға ғына бирелгән иҫ китмәле ҙур ерҙәрҙең тулы хоҡуҡлы хужаһына әйләнә.

Яңы Мишәр, Иҫке Мишәр

Мишәр ауылы (Туҡтамыш) – Мишәр антропонимынан алынған. Шәжәрә буйынса Батырҙың ейәне Үтәмештең улы Һарыбулат ауылды нигеҙләгән.

Мәсетле районының ҡыҫҡа энциклопедияһында Яңы Мишәр ауылы нигеҙләнеүе тураһында түбәндәгеләр яҙылған: «Икенсе исеме Иҫәнбай. Дыуан ҡәбиләһенән сығыусылар менән нигеҙләнгән. Шәжәрәгә ярашлы, Ҡарамыш ейәне, Батыр улы Һарыбулар нигеҙләгән». Был шәжәрәне боҙоу: Һарыбулат Ҡарамыштың улы була. Ә. Әсфәндиәров 1758–1833 йылдарҙа йәшәгән Мишәр Шәрипов Мишәр ауылын нигеҙләгән, тип яҙа. Ә Үтәмеш Мишәров 1746–1818 йылдарҙа йәшәгән. Үтәмеш Мишәрҙән 12 йәшкә олораҡ булып сыға. Автор хаталана: Мишәр 1753 йылда тыуа һәм 1823 йылда үлә.

Шулай итеп, Мишәр тураһында архив документтары юҡ. Уның исемен улдары һәм ейәндәре Иҫке Мишәр һәм Яңы Мишәр ауылдары исемдәрендә мәңгелләштерҙе. Иҫке Мишәр ауылы Әй йылғаһының һул ярында урынлашҡан һәм Өфө өйәҙенең 8-се контон составында була. Мишәр тоҡомо бай биләмәселәр булғандар. Күптәре хәрби офицер дәрәжәле. Мәҫәлән, Туңғатаровтар: Бисҡура – йорт яҫауылы, Хәбибулла – йорт сотнигы: Үтәмешовтар: Рәхмәтулла – йорт старшинаһы, улы Хисаметдин – хорунжий, Ниғмәтулла – поход старшинаһы, Ишмөхәмәт – поход яҫауылы. Ишмән – йорт сотнигы, Шәмсетдин Рәхмәтуллин, Шәрәфетдин Шәмсетдинов, Сәйетбаттал Ниғмәтуллин – урядниктар; Туҡтамышовтар: Абдулнасир – поход старшинаһы, Хәсән – старшина ярҙамсыһы, Ғабдулла Рәхмәтуллин – мулла.

Марат Ғафаров билдәләүенсә, «Яңы Мишәр һәм Иҫке Мишәр ауылдары бер ваҡытта барлыҡҡа килгән. Сөнки Туңғатар уның өлкән улы була. Мишәр үҙенең кесе улдары һәм Әй йылғаһының уң ярына сығып, «Иҫке йорт» урынында яңы ауыл нигеҙләнгән. Яңы Мишәр ауылының оло кешеләре лә шундай уҡ фекерҙә. Туңғатарҙың улдары Әйҙең һул ярындағы ауылды аталарының исеме менән атап йөрөткәндәр, әммә һуңыраҡ ауылды беренсе күсенеп килеүсе менән атай башлағандар. Яҡынса 1850 йылдарҙа, «Иҫке йорт»тан Яңы Мишәр күскәндән һуң, шулай исемләнгән» [Ғафаров, 1993: 10].

Йомғаҡлап әйткәндә, һәр бер риүәйәт, һәр бер йыр, һәр бер әкиәт, көләмәс, жанрына хас дөйөм үҙенсәлектәр менән бер рәттән, айырым бер урынға, ауылға, араға, ырыуға хас үҙенсәлектәргә эйә була.