«БатыршаныҢ Әби патша елизавета петровнага язган хатыныҢ тел ҮзенчӘлеклӘре»

Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң да чыганакларны тикшеренүдә совет галимнәре С.Е.Маловның, Э.Р.Тенишевның, М.А.Батмановның, С.Н.Ивановның, А.Н.Кононовның һ.б. хезмәтләре әһәмиятле урын алып тора.

Әйтеп үткән глаимнәрнең эшләрендә документларны публикацияләүгә һәм тел үзенчәлекләренә анализ бирүгә зур игътибар бирелә.

Соңгы елларда кулъязмаларның лексик, фонетик, морфологик һәм синтаксик үзенчәлекләренә багышланган монографияләр, диссертацияләр, күп санлы мәкаләләр бастырылып чыгарыла.

Әзербайҗан, төркмән, казах, кыргыз, башкорт лингвистларының хезмәтләре мөһим урын алып торалар: М.Джангиров, Т.Гузычев, З.Б.Мухамедова, Т.Р.Кордабаев, А.К.Курышҗанов, Р.Х.Халикова, М.Г.Гәләүетдинов, Р.Г.Кузеев, Г.Б.Хөсәенов һ.б.

Татар галимнәренең бу өлкәдәге фәнни тикшеренүләренең нәтиҗәләре булып М.А.Усмановның, Ф.М.Хисамованың, А.Х.Нуриеваның, М.Әхмәт-җановның, Д.Г.Тумашеваның, Ф.С.Фассеевның, М.В.Гәйнетдиновның, В.Х.Хаковның монографик эшләре тора.

Идел-Урал буендагы восстанияеләргә килгәндә, XVIII гасырның 40-50 елларындагы Батырша восстаниесе дә мөһим урын тота. Күренекле дин әһеле һәм акыл иясе, татар халкының милли-азатлык хәрәкәте җитәкчесе Батырша мулла җитәкчелегендәге татар һәм башкорт күтәрелеше, анда катнашучыларның үзләрен аямыйча көрәшүе генә көчләп чукындыру сәясәтен үзгәртергә мәҗбүр итә. Бары ул гына Русия империясендә Ислам динен саклап калырга мөмкинлек бирә. Изге ниятләр белән алып барылган көрәшләрдә әллә күпме корбаннар ятып кала, Батырша үзе дә батырларча һәлак була.

Мөселманнарны икътисади бөлгенлектән, рухи, дини изүдән коткаруның бердәнбер юлын – баскыннарга каршы корал тотып көрәшүне яхшы аңлый Батырша. Ул 1755 елның яз айларында, мөселманнарны восстаниегә чакырып өндәмә яза һәм аны шәкертләре, таныш-белешләре аша халык арасында тарата. Ә инде восстание уңышсыз үтеп, тар-мар ителгәч, Батыршаны Шлиссельбург төрмәсенә ябалар. Аны патшабикә Елизавета исеменә язма мәгълүматлар бирергә күндерәләр. 4-21 ноябрь көннәрендә Батырша көн саен патшабикә исеменә хат яза, тик ул адресатына барып җитми. Тарихта ул «Гарызнамә» исеме белән билгеле. Төрки телендә язылган бу хат гамәлдә 140-150 битле һәм XVIII гасырның тарихи-әдәби чыганагы булып тора.

Бу хатка галимнәр XIX гасырда ук игътибар итәләр. Бигрәк тә соңгы елларда язма чыганакларның әһәмияте арта һәм бу гарызнамә татар-башкорт филологларының игътибарына эләгә. 1969 елны Г.Б.Хөсәенов «Башкортстан советы» газетасында һәм 1970 елны чыккан «Агыйдел» журналының 10 нчы санында хатның фрагментларын бастырып чыгара. Ә инде шул ук авторның 1978 елны чыккан «Заман. Әзәбият. Әзип» китабындагы «Батыршаның патшабикәгә язган хаты» исемле мәкаләсендә Батырша шәхесе, хатның язылу тарихы турында, аның әдәби әсәргә хас үзенчәлекләре карап үтелә. Шул ук Г.Б.Хөсәенов 1979 елны «Башкорт әзәбиәтенең текстологияһы мәсьәләләре» җыентыгында хатның шактый зур өлешен кертә.

1985 елны М.В.Гәйнетдинов «Исследования по исторической диалектологии татарского языка» дигән җыентыкта үзенең «Гарызнаме Батырши – памятник татарского XVIII века» мәкаләсен басып чыгара. Монда шулай ук восстаниегә, хатның язылу тарихына кагылышлы мәгълүматлар бирелгән. Берникадәр тел-стиль мәсьәләрен тикшереп үткән. Азактан хатның фотокопиясе һәм текстның транскрипциягә күчерелгән тәрҗемәсе китерелгән.

Э.Ф.Ишбирдин, И.Г.Гәләүетдинов һәм Р.Х.Халикова төзегән «Башкорт әдәби теленең тарихы» китабында Батырша хаты катнаш стильле язма чыганак диелгән. Бигрәк тә анда рәсми һәм публицистик стильләр өстенлек итә [9].

1993 елда Г.Б.Хөсәеновның «Письмо Батырши императрице Елизавете Петровне» исемле китабы чыга. Бу хезмәт М.В.Гәйнетдиновның мәкаләсе белән беррәттән диплом эшебезнең төп чыганагы булып тора.

Китапта хат тарихи һәм лингвистик яктан эзлекле тикшерелгән. Автор кулъязманың лексикасына, фонетикасына, грамматикасына аерым тукталып үткән. Хаттагы кыпчак һәм угыз элементларына игътибар итә. Шулай ук текстның транскрипциясе, рус телендәге тәрҗемәсе, гарәп графикасы нигезендә язылган тексты, глоссарий бирелгән.

Ф.Хисамова «Функционирование старотатарской деловой письменности в первой половине XVIII века» дигән мәкаләсендә [23: 452-457] Батыршаның гарызнамәсе турында язып үтә. Аның телен башка официаль актлардан үзенең гадилеге, эмоциональлеге, нәзакәтлеге белән аерылып торуын әйтә. Хаттагы чагыштыруларны, фразеологизмнарны, диалогик сөйләмне тикшерә. Түбәндәге чагыштыруларны мисалга китерә: Бундагы аз мөселманларымыз илә һиммәтләнүр булсақ, тубрақ, тик күб гәскарле кяфирләргә җау аблаша алмасмыз. 'Если решимся выступить теми многочисленными мусульманами, мы не сможем противостоять многочисленным как песчинки кяфирам'; алар чебен дилдүр, йил исдүп тарафга мәил идәрләр 'они ака мухи, их унесет туда, куда ветер подует' [23: 493].

Гарызнамә теленең поэтик сөйләм белән уртак якларын таба, аны Утыз-Имәнинең поэтик теле белән чагыштыра.

Югарыда искә алынган авторлар XVII-XVIII гасырларда татар, башкорт телләренә хас булган үзенчәлекләрне башка документлар белән, хәзерге татар, башкорт телләре нигезендә чагыштырма рәвештә тикшергәннәр.

Батырша һәм аның хатларына башка бик күп тарихи тикшеренүләр дә багышланган. Бу тема төрле елларда төрле тарихи вакыйгаларга бәйле рәвештә күпсанлы газета-журнал мәкаләләрендә дә яктыртылды.

Шулай да, беренчедән, Батыршаның шәхесенә, икенчедән, татар-башкорт башкүтәрүләрен берьяклы яктыртуга булган карашлардан арыну кирәклеге «Гарызнамә» әсәренә тагын һәм тагын әйләнеп кайтуга этәрәчәк. Өченчедән, «Гарызнамә»гә татар теленең тарихы чыганагы буларак башка иске татар әдәби телендә язылган чыганаклар белән чагыштырма планда әле булса да татар галимнәре тарафыннан тиешле бәһа биреп бетерелмәгән. Дүртенчедән, Батырша җитәкчелегендә алып барылган милли азатлык көрәше үзе үк татар тарихчылары игътибарыннан я читтә кала килде, я тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәде. Нәтиҗәдә татар халкы тарихының озын бер сәхифәсе тулысынча объектив яктыртылмады һәм аның елъязмасында ак таплар барлыкка килде. Бу җитешсезлекләр белән башкалар бик оста файдаландылар һәм файдаланалар. Мәсәлән, әле булса да Батыршаның милләтенә кагылышлы спекуляицяләр дәвам итә, туган авылындагы музейда тупланган материаллар берьяклы яктыртыла, хаттә, аларга аңлатма текстлар да даһи мулланың туган телендә языла алмый.

2005 елда Батыршаның тууына 290 ел (ул якынча 1710-1715 елларда туган: төгәл датасы билгеле түгел) һәм ул җитәкләгән башкүтәрү кабынып китүгә 250 ел вакыйгалары «Гарызнамә»гә бу кечкенә хезмәттә игътибар бирүне тагын бер аклый шикелле.

Югарыда искә алынган бу сәбәпләр диплом эшенең актуальлеген билгели.

Бу диплом эшендә без билгеле фәнни чыганакларга таянып Батыршаның әби патша Елизавета Петровнага язган хатының фонетик, лексик, грамматик үзенчәлекләрен билгеләп, аларны тикшереп күрсәтүне максат итеп куйдык. Анализланган фонетик-грамматик үзенчәлекләр, лексик берәмлекләр, ирешелгән нәтиҗәләр «Татар теленең тарихи грамматикасы», «Хәзерге татар әдәби теле», «Татар диалектологиясе» курсларының гамәли дәресләрендә рефератив планда уңышлы файдаланырга мөмкин.

Эшебезнең төп нәтиҗәләре «Татар теленең тарихи грамматикасы», «Хәзерге татар әдәби теле», «Татар диалектологиясе» курсларының гамәли дәресләрендә, студентларның еллык фәнни конференцияләрендә апробацияләнде.

Хезмәт студентларның фәнни-тикшеренү эшләренә куелган таләпләр кысаларында башкарыла һәм соңгы дәрәҗәдә фәннилеккә дәгъвә итми. Гомумән, Батыршаның барча кылган хезмәтләре, аның иҗаты татарның үз тарихи мирасына әверелсен өчен шактый эш башкарасы бар.

Хатта исемнәр синтетик һәм аналитик юллар белән дә ясалганнар. Синтетик ысул нигез һәм аффикс кушу юлы белән барлыкка килә [13: 74].

Исемнәр түбәндәге аффикслар ярдәмендә барлыкка килгән:

-лык // -лек. Бу сүзъясагыч кушымча иң продуктив формантлардан санала. Аның дүрт фонетик варианты бар: -лоқ // -лөк, -луқ // -лук, -лық // -лек. Иренләшмәгән -лық // -лек доминант булып килә. Ул хезмәт урынын, вазифаны белдергән сүзләрне ясый: падишаһлык, башлык. Иң күбе абстракт төшенчәләрне белдергән сүзләрне ясый: ғилемлек, ризалық, залимлык, миһманлык, имаматлык һ.б.

-даш // -дәш. Бергәлек төшенчәсен белдергән сүзләр керә: юлдаш, кәрендәш, кардәш.

-у // -ыу // -ағ, -ү // -еү. Ниндидер эшчәнлек нәтиҗәсен белдергән предмет атамалары: сорағ, үтенеү, языу.

-чы // -че. Эш башкаручы атаган исемнәр барлыкка килә: озатучы, сәбәбче, ялчы, йөрөгүче.

-мақ // -мәк. Эш-хәрәкәтнең нәтиҗәсен белдерүче исемнәр: инанмақ, сукмақ, уғырламақ һ.б.

-ма // -мә: туғма.

-к // -қ // ақ: кунақ, теләк, пычак һ.б.

-ош // -уш // -ыш: орош, йомош, алыш-биреш һ.б.

Аналитик юл белән ясалган кушма һәм парлы сүзләр дә очрый: аръяк, Габделрахман, Котлымөхәммәт, ук-сөңгө, алыш-биреш, җәбер-золымлар, ғосол-тәһарәт, гөл илаһы – тезмә исем.

Исемнәрнең форма ясалышына килгәндә, сан, тартым, килеш белән төрләнү кебек грамматик категорияләрен карап үттек.

Без тикшергән чыганакта исемнәрнең сан категориясе берлек һәм күплек саннары белән бирелгән. Берлек санының махсус морфологик күрсәткече юк.

Күплек саны -лар // -ләр аффиксы белән бирелгән: халайыклар, мосолманнар, коллар, исемләр, ауыллар һ.б.

Исемнәрнең килеш белән төрләнүе. Чыганак телендә алты килеш күзәтелә: баш, иялек, юнәлеш, төшем, чыгыш, урын-вакыт (основной, родителҗный, дательно-направительный, винительный, исходный, местно-временной) [13: 79].

1. Баш килеш. Бу килешнең махсус кушымчасы юк, сүзнең нигезе белән туры килә. Ул эшнең субъектын белдерә: Вә ләкин мөлла Йософ әйтде; Халык арасына ғауға дөшде.

2. Иялек килеше -ның // -нең аффиксы ялганып ясала: күзүмнең нурлары, җәмәгәтләремнең хәсрәтендән, камандаңызның имамы һ.б.

Бу килеш өчен (для, ради), берлә // илә // белә // берлән (с, вместе с) бәйлекләре белән килә.

3. Юнәлеш килешенең аффикслары булып -ға //-гә, -қа // -кә, -на // -нә килә. Бу килеш юнәлеш, эшнең максаты мәгънәләрен белдерә: падишаһға, тәмуғтан оҗмахға, падишаһымыз хәзрәтләренә, Гәйнәгә.

4. Төшем килеше туры объект мәгънәсен белдерә, аның махсус кушымчалары булып -ны // -не: уғымны төсәб, Халләрне күрүб, кешеләрне, галимнарны һ.б.

5. Чыгыш килешенең киң кулланылган аффиксы иске уйгур теленең форманты -дын // -дин. -дан // -дән аффиксы да еш очрый: Ун күн кәдәре тургандин соң, ислам динендән; Сәфәр ауыллар – ундан һ.б.

Бу килеш соң // соңра бәйлекләре белән кулланыла: турғандин соң.

6. Урын-вакыт килешенең кушымчалары булып -да // -дә килә: Карыш авылында турдым; йәй көнендә, кайткан вакытымда, Идүл урманында һ.б.

Тартым категориясенә килгәндә, ул түбәндәге аффикслар ярдәмендә барлыкка килә. I һәм II зат күплек санындагы тартым кушымчалары хәзерге татар әдәби теле кушымчалары белән туры килми: -быз // -мыз; -гыз // -ңыз [13: 77].

Берлек сан:

I зат -ым / -ем / -м башым, бәндәм

II зат -ың / -ең / -ң башың, бәндәң

III зат -ы / -е / -сы / -се башы, бәндәсе

Күплек сан:

I зат -ымыз / -емез / -мыз / -мез башымыз, бәндәмез

II зат -ыңыз / -еңез / -ңыз / -ңез башыңыз, бәндәңез

III зат -лары / -ләре башлары, бәндәләре

1.2. Сыйфат.

Кулъязмадагы сыйфатлар үзенең лексик составы, мәгънәсе, сүз ясалышы һәм синтаксик функциясе буенча хәзерге татар әдәби телендәге категорияләрдән әллә ни аерылмый.

Чыгышлары ягыннан сыйфатларны татар теленең үз сыйфатлары, фарсы, гарәп һәм русныкына бүлеп карарга була:

1) татар теленең үз сыйфатлары: олуғ, яқын, яман, ақ, йырак, йәш һ.б.;

2) фарсы: пәнһан – скрытый, хуш – милый, мәст – исерек, демиад – довольный һ.б.;

3) гарәп: ғәзиз – дорогой, камил – совершенный, мәхкәм – прочный, тәкабел – равный һ.б.;

Рус алынма сыйфаты бер сүз белән генә бирелгән: вернай – верный.

Сыйфатларны төзелешләре буенча тамыр һәм ясалмага аерып карарга мөмкин [13: 90].

1) тамыр: буш, йәш, ғәзиз, лайык, камил һ.б.;

2) ясалма сыйфатлар исем һәм фигыль нигезләренә аффикслар кушылып ясала:

-лы // -ле: рәхимле, ғәйебле, охшашлы, йомошлы, атлы һ.б.;

-сыз // -сез: хәдсез, сансыз һ.б.;

-(е,ү)к // -(о)қ: терек, бозок, олуғ, кечек һ.б.;

-и: бу аффикс тик алынма сүзләрдә генә очрый: ғаскәри, қәдими, даими һ.б.;

-рак // -рәк кушымчасы ярдәмендә чагыштыру дәрәҗәсе формалашкан: мөшкөлрәк, кечерәк һ.б.

1.3. Сан.

Сан төркеме хат телендә еш очрый, алар вакыт исәбен (ел, көн), акча суммасын, предметларның исәп-тәртибен күрсәтә.

Хат телендә микъдар, тәртип, бүлем, чама сан төркемчәләренең кулланылуы күзәтелә [13: 88].

1. Микъдар саны: етмеш, ун, егерме биш, йөз, йөз илле, бәң (мең), екерме һ.б.;

2. Тәртип саны: өчөнчө, алтынчы. Беренче (первый) тәртип саны урынына әүүәл сүзе еш кулланыла: Әүүәл золомлоко улдур кем, һич бер вакыт тәһарәтләнеп, ходайга сәҗдә қылмышы юкдур;

3. Бүлем саны: екермешәр, өчәр, дүртәр һ.б.;

4. Чама саны. Бу төркем саннары бер-берсенә янәшә булган микъдар саннарын теркәү юлы белән ясалган: түрт-биш, бер-ике, биш-алты.

Саннарның тартым кушымчалары алулары исемләшүгә китерә: «Анлар түртесе килделәр», «Икесе генә калды», «Яхия атлы шәкертүм илә икүмез юкүрүб китдүк».

4.1.4. Алмашлык.

Алмашлыклар функцияләре буенча күрсәткеч сүзләр һәм текстта җөмләләрне бәйләүче элемент ролен уйный [13: 85].

Мәгънә һәм вазифаларына карап, алмашлыклар түбәндәге төркемнәргә бүленә:

1. Зат алмашлыклары. I һәм II зат алмашлыклары берлек санда бән // мән (я), сән // син (ты) формаларын алган. Без (мы), сез (вы) алмашлыклары күплек сан -ләр аффиксын алалар: безләр, сезләр. Күплек сандагы III зат алмашлыгы алар // анлар // бунлар // унлар сзләре белән бирелгән: Анлар әйтделәр: «Динемез хакына өйөмөзгә кайтайук».

III зат берлек сандагы ул алмашлыгы күрсәтү алмашлыгының функциясен дә үти: Андан соң хак җәл вә ғилләнең тәкдире бу илә ирмеш, диб хәсрәтләнеб, ул төнне йокламадым.

Зат алмашлыклары килеш белән исем кебек үк төрләнәләр.

2. Күрсәтү алмашлыклары арасында киң кулланылганнары бу, шул, ул, бунлар, ошбу, ошбудур булып торалар.

3. Билгеләү алмашлыклары барча, һәммә, һәр, һәркем, һәрнәрсә, бәғзе (некоторый), һәрбер сүзләре белән бирелгән. Үз алмашлыгының кәнд варианты очрый.

4. Хатта санап үтелгән сорау алмашлыклары очрый: кем, нәрсә, ни / нә, кайыу (который), ниндәй, қая, ничә, ничек / нитағ, қайдан, қандин һ.б.

1.5. Рәвеш.

XVIII гасыр язма телендә рәвеш лексик һәм грамматик яктан мөстәкыйлҗ сүз төркеме булып формалашкан һәм ул эш яки хәрәкәтнең билгесен белдерә.

Рәвешләрне төзелешләре буенча тамыр, ясалма һәм кушма итеп карап була [13: 91].

1. Тамыр: күб, гаять, элек, тәмам, тиз һ.б.

2. Ясалма рәвешләр тамыр төренә караганда сирәгрәк очрый: кыш күнендә, заманында, таңда, анда, бушлай, юқаруда һ.б.

3. Хатта сүзтезмәләр моделе буенча төзелгән кушма рәвешләр үзенчәлекле урын алып торалар: бер күн, шуның өчөн, бу кадәр, бер заман, үз кулы берлә, андан суң, анда һ.б.

Мәгънәләренә карап, рәвешләрне түбәндәге төркемчәләргә бүлергә була:

1) вакыт рәвешләре: бер күн, иртәсендә, таңда, кыш күнендә, бу йыл һ.б.;

2) урын рәвешләре: югарыда, анда, йырак һ.б.;

3) саф рәвешләр: тиз, бергә, бәс (таким образом), әбдан (целиком) һ.б.;

4) күләм-чама рәвешләре: күп, чүк, аз, байтак, гаять, тәмам, бу кадәр һ.б.

1.6. Фигыль.

Язма чыганакта фигыльләр төзелешләре буенча тамыр, ясалма һәм кушма төрләргә бүленәләр [46: 89]. Тамыр нигезнең махсус күрсәткече юк: ал-, бат-, бул- // ул-, ет- // җит-, кер-, кит-, көт-, куш-, күм-, күр-, кайт-, кара-, куй-, кун-, сал-, тот- һ.б.

Ясалма фигыльләр синтетик һәм аналитик юл белән ясала. Синтетик юл белән ясалганы исемгә яки сыйфатка аффикс кушылу ярдәмендә барлыкка килә:

-ла // -лә: аңла-, башла-, кышла-, уғырлы- һ.б.;

-а // -ә: ата-, телә-, йәшә- һ.б.;

-р // -ар // -әр // -ыр: тазар-, ебәр- // җибәр-, чакыр- һ.б.

Аналитик юл белән кушма фигыльләр ясала. Алар исем яки сыйфат һәм ярдәмче фигыльләрдән торалар: и- // е- // э- // ир-: хөкөм итүб; бул- // ул-: мәст улдук (исердек, исерек булдык).

Күпчелек очракта ярдәмче фигыльләр мөстәкыйль мәгънәгә ия булып, үзләре генә кулланылалар.

Сыйфат фигыльнең (причастие) хәзерге, үткән, киләчәк заман формалары очрый.

1. Үткән заман сыйфат фигыле -ған // -гән, -қан // -кән аффикслары ярдәмендә ясала: куйынундан китмәгән, килүб җитмәгән, барган ерләрүмез һ.б.

2. Хәзерге киләчәк заман сыйфат фигыле аз очрый, юк диярлек. Ул -(а, ә, у, ү) р аффикслары кушылып барлыкка килә: күргәзүр өчөн, түләнүр ақча һ.б.

3. Хәзерге заман сыйфат фигыле аналитик юл белән формалашкан: -а // -ә, й + торган: Түләй торған ясақымыз.

Хәл фигыленең иң таралган төре -(а, ә, ы, е, о, ө, у, ү) б кушымчасы ялганып формалашкан: көчләб, ташутуб, бозоб, әйтүб, тартуб һ.б.