«Лексико-стилистические особенности поэзии и.юзеева»

Кабатлаулар XX гасырның урталарыннан тикшерелә башлый. Сәнгатьле сөйләмнең аһәңен, сурәтлелеген көчәйтүгә хезмәт иткән кабатлаулар стилистикада гадәттә “Синтаксик стилистика” бүлегендә карала (И.В. Арнольд, А.Н. Гвоздев, В.М. Жирмунский, Б.В. Томашевский, Х.Р.Курбатов хезмәтләре). Ләкин уз вакытында инде В.М. Жирмунский “гәрчә кабатлаулар синтаксис өлкәсенә карасалар да, әлеге өлкәдән өлешчә чыгалар да” дигән искәрмә бирә [15, 103]. Галим В.П. Москвин кабатлаулар телнең төрле ярусларына карарга мөмкин дип билгели һәм фонетик, морфемик, лексик, синтаксик кабатлауларны аерып күрсәтергә кирәк дигән фикердә тора [27, 57].

Филологиядә стилистик фигуралар, финтаксик фигуралар, сөйләм фигуралары, поэтик синтаксис дигән төшенчәләр яшәп килә. Мисал өчен, А.Г. Әхмәдуллин стилистик һәм синтаксик фигураларны синонимнар буларак куллана [1, 50]. Х. Курбатовта синтаксик фигуралар дигән термин очрый, һәм галим аларга кабатлау алымын, градацияне, синтаксик параллелизмны, кара-каршы кую алымын (антитеза) һәм хиазмны кертеп карый [22, 101]. Д. Заһидуллина “сүзләрнең фразага һәм сөйләмгә оешу үзенчәлекләренә нигезләнгән сурәтләү чаралары”н стилистик фигуралар дип атый һәм аларны кабатлауга нигезләнгән фигуралар, сөйләмнең гадәти булмаган тәртибенә нигезләнгән фигуралар һәм мәгънә каршылыгына нигезләнгән фигуралар дигән төрләргә аера [20, 150].

Рус телче-галим Л. Новиков шулай ук кабатлауларны тикшерә, төрләрен билгели [29, 100.]. Ф. Хатиповның “Әдәбият теориясы” китабында кабатлау төрләре инверсия, риторик сорау, риторик эндәшләр, градация, янәшәлекләр, антитеза, эллипсис һәм фоника белән бергә поэтик синтаксиста карала [46, 132].

Илдар Юзеевның иҗатына бик зур кызыксыну булса да, татар теле филологлар, фән белгечләре арасында аның иҗатында кабатлаулар һәм аларның стилистик үзенчәлекләр ачыклаган фәнни хезмәтләр бүгенге көндә юк. Бу тәкъдим ителгән эшнең актуальлеген һәм яңалыгыын билгели.

Хезмәтебезнең максаты итеп, Илдар Юзеевның иҗатында кабатлаулар һәм аларның стилистик үзенчәлекләрен алдык.

Әлеге максатка ирешү юлында түбәндәге бурычлар калкып чыкты:

1. Татар телендә кабатлауларның фәнни яктан тикшерелү дәрәҗәсен ачыклау;

2. Кабатлауларның төрләрен билгеләү;

3. Илдар Юзеевның иҗатын анализлап, аңа хас үзенчәлекләрне ачыклау;

4. Язучы иҗатында кабатлаулар һәм аларның стилистик үзенчәлекләрен өйрәнү.

Хезмәтебезнең тикшерү объекты – Илдар Юзеевның шигырьләре.

Тикшерү предметы – кабатлаулар һәм аларның стилистик үзенчәлекләрен өйрәнү.

Әлеге хезмәтебезнең методологик нигезен Х.Р. Курбатовның “Татар теленең лингвистик стилистикасы һәм поэтикасы”, В.Х. Хаковның “Стилистика һәм сүз сәнгате. Укытучыларга ярдәмлек”, Г.Г. Москальчукның “Структура текста как синергетический процесс” хезмәтләре тәшкил итте.

Курс эшендә түбәндәге фәнни тикшеренү методларны кулландык: эзләнү, күзәтү, анализлау, эзләнү, чагыштыру, филологик анализ.

Курс эше керештән, төп өлештән, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән гыйбарәт. Төп өлеш өч бүлектән тора: беренче бүлек ике параграфтан тора, беренчесе “Кабатлауларның тел белемендә өйрәнелү дәрәҗәсе”, икенчесе “Кабатлауларның стилистик төркемнәре” дип атала һәм аларда күтәрелгән проблемалар яктыртыла. Икенче бүлек ике параграфтан тора, беренчесе “Илдар Юзеевның иҗат үзенчәлекләре” дип атала, икенчесе “Илдар Юзеев шигырьләрендә кабатлаулар белән сурәт тудыру”. Өченче бүлек – методик бүлек, шулай ук ике параграфтан тора. Йомгакта төп нәтиҗәләр чыгарыла, үткәрелгән тикшеренүнең уңай яклары ассызыклана.

Татар тел белемендә һәм тюркологиядә, русистикада кабатлауның бүгенге һәм борынгы хәле тикшерелә. Кабатлауларны өйрәненүң түбәндәге максатлары бар: 1)кабатлау төрләренең һәм формаларының килеп чыгышын һәм үсешен тарихи яссылыкта тикшерү, 2) төрки телләрнең лексик-грамматик уртаклыгын билгеләү, 3) төрки халыклар телләренең генетик һәм типологик кардәшлеклеген тикшерү [4, 113].

Хәзерге төрки телләрдә, шулай ук татар телендә, кабатлауларның әлеге торышын тикшерүдә галимнар түбәндәге максатларны күз алларында тоталар:

1) кабатлауларның төрле функцияләрен ачыклау;

2) төрле лексик-семантик, структур төрләрен билгеләү;

3) конкрет бер язучының иҗатында кабатлау ролен тикшерү.

Кабатлауларның төрле текстлар эчендә кулланылуы турында шактый күп фактлар җыелган: фольклорда, сөйләмдә, текстларда стилистик кулланылышы [26, 20]. 1950-1980 елларда бу мәсьәлә инглиз, француз, испан һәм рус теле материалларына нигеләнеп тикшерелгән.

Кабатлау мәсьәләсенә багышланган беренче күзәтүләр А.В. Дудникова һәм Т.С. Цветкова тарафыннан эшләнгән (алар француз шигъри сөйләмендә кабатлауларның стилистик ролен тикшергәннәр). А.А. Аладьина рус җөмләсендә кабатлауның синтаксик конструктив роленә басым ясый. Н.Е. Цветкова кабатлауларның рус шигъри сөйләмендә лингвоэстетик сыйфатларына игътибар ясый. Ю.В. Трубникова кабатлауны телдә артык гыйбарә чарасы итеп күрсәтергә тырыша, ләкин аның анализы текстка кагылмый.

Редупликациянең структур типларын татар телендә беренче тапкыр тулы итеп Г.Х. Алпаровның “Татар телендә кушма төрләр” мәкаләсендә күрсәтелә. Ул аларны “кабатлы кушмалар” дип атый һәм аларның түбәндәге төрләрен аерып чыгара: 1) хәл фигыль: килә-килә, сугып-сугып җибәрде; 2) барлык һәм юклык формаларның янәшә килүе: явар-яумас; 3) исем сүз төркемнәренең кабатлануы: төркем-төркем; 4) сыйфатларның кабатлануы: матур-матур, гүзәл-гүзәл; 5) саннарның кабатлануы: өчәр-өчәр, йөзләп-йөзләп; 6) рәвешләрнең кабатлануы: тиз-тиз, шәп-шәп; 7) -ма/-мә/-бә кисәкчәле интерпозициядәге сүзләр кабатлануы: күзмә-күз, башма-баш, бермә-бер, йөзмә-йөз. Автор бу төрләрне бары тик санап кына чыга, редупликация ярдәмендә яңа сүз ясалуга тукталмый. Кабатлауларны махсус тикшерү узган гасырның 50нче елларында башлана. Аеруча бу ысул ярдәмендә хәл фигыльнең аерым төрләре, сыйфатларда артыклык дәрәҗәсе ясалу, рәвешләр ясалу үзенчәлекләре анализланган, шул ук вакытта әлеге ысул белән ясала торган авыз ияртемнәре дә берникадәр дәрәҗәдә өйрәнелгән. Әмма күп кенә аспектлар: кабатлауларның структур-семантик калыплары, сүз ясау функцияләре, грамматик үзлекләре, татар әдәби телендәге рольләре әле тулыландыруны таләп итә. Кабатлаулы конструкцияләр составында килгән бәйлек һәм бәйлек сүзләрнең роле шулай ук җентекле анализ сораган өлкәләрнең берсе, безнеңчә.

Бәйлекләрнең кабатлаулы конструкция барлыкка китерүдәге рольләрен өйрәнүгә татар тел белемендә 80-90нчы елларда Ф.Г. Галләмов башлап җибәрә. Теманың актуальлеген дәлилләп, галим бәйлек һәм бәйлек сүзләр ярдәмендә ясалган кабатлауларның телебездә шактый санда икәнен ассызыклый, аларның ирекле синтаксик төзелмәләрдән аерылып торуларына басым ясый.

Ш. Рамазанов исә “Хәзерге татар әдәби теленең сүзлек составы” мәкаләсендә редупликацияне сүз ясалыш ысулы итеп күрсәтә.

М.З. Зәкиев һәм Ф.Ә. Ганиев фигыльләрне кабатлауларга игътибар итәләр, аларның синтаксик функцияләрен өйрәнәләр.

Курбатов Х.Р. кабатлауларның әдәби текстта әһәмиятле роль уйнавын күрсәтә һәм аларны кулланганда чаманы белергә, теге яки бу сүз, сүзтезмәне чама белән кулланырга тәкъдим итә [24, 185]. Шулай ук галим авазларны кабатлап сурәт тудыруга мөмкинлегенә игътибар итә. Ләкин авазлар кабатлану билгеле бер стилистик максатлардан чыгып эшләнмәгән очракта, аларның урынсыз кулланылуы ямьсез яңгыраш – какофония күренеше барлыкка килүгә сәбәпче була.

Хаков В.Х. сәнгатьле сөйләм тудыручы фонетик-стилистик алымнарның татар халык авыз иҗатында зур урын тотуын күрсәтә: Тел очы татлы, тел төбе татлы (т авазы), туган телен кадерләгән халык кадерле булыр (л авазы), аз сүз – үз сүз, күп сүз – чүп сүз (ү авазы), ачу дошман, акыл дус, ачуыңа акыл куш (а, у авазлары), кырда бер алачык, алачык эчендә капчык, капчык эчендә карчык (кы/ка, че/чы) [44, 168].

Курбатов Х.Р., Бәширова И.Б., Поварисов С.Ш. әдәби текст эчендә шулай ук сүзләрне кабатлауларны тикшерәләр һәм түбәндәге төрләрен билгелиләр: гади кабатлау, анафора, эпифора, эпистрофа, эпанафора һәм аларның кулланылыш ысулларын күрсәтәләр.

Ф.М. Хатиповның “Әдәбият теориясы” китабында кабатлау төрләре инверсия, риторик сорау, риторик эндәшләр, градация, янәшәлекләр, антитеза, эллипсис һәм фоника белән бергә поэтик синтаксиста карала дип яза [46, 132].

Шундый позицияләрдә торып, кабатлауларны телнең төрле подсистемаларының уникаль күрсәткече буларак кына сурәтләргә булыр иде, ләкин ниндидер гомуми теорияны башкару өчен нәтиҗәләрне туры китерергә мөмкин түгел диярлек. Кабатлау проблемасын тикшерүче галимнәр еш кына тикшерелгән материалның күләмен дә, телдә кабатлауларның конкрет кулланылышларының ихтималын да күрсәтмиләр.

Контекст чикләрендә каралган кабатлаулар белән эшләр тагын да авыррак тора. “Микро- һәм макроконтекст” сүзләре эшнең асылын тулысынча ачыкламыйлар, чөнки аларның аерымлану критерийлары җитештерелеп бетмәгән. Әгәр дә эшнең исемендә “Текстта (нәрсәнең дә булса) кабатлау” булса, чынлыкта текст тикшерелми, ә менә шул “нәрсәдер” (морфера, сүзъясагыч модель, лексик берәмлекләр, синтаксик конструкцияләр һ.б.) генә карала. Шуңа күрә, текстта формаясагыч фактор буларак, кабатлауның табигате шундый тикшерүләрдә күрсәтелми. Асылда, кабатлау күбесенчә текстның аерым өзекләрендә генә тикшерелгән [26, 21]. Кабатлауны тулы текст эчендә тикшерүче фәнни хезмәтләр, элегә күп түгел, ләкин проблемага яңа карашларның кирәклеге ачык күренә.

Рус милли телендә кабатлауларның функцияләшүенең гомуми теориясы юк. Тикшеренү эше өчен дә, практик куллану өчен дә яраклы, күпсанлы материаллар, төрле мәктәпләр һәм өлкәләр лингвистлар тарафыннан тикшерә торган, бер планга берләштерә һәм системалаштыра торган кабатлауларның классификациясе дә эшләнмәгән [26, 22].

Күпчелек тел белгечләренә таныш булган И.М. Астафьева, Ю.А. Головкина, А.В. Дудникова, чит телләрне стилистик яктан тикшерү максаты белән эшләнгән, классификацияләргә таяналар. Монда, кызганычка каршы, чит телләр материалында эшләнгән, классификацияләрне рус тел материалына автоматик күчерү принцибы күзәтелә, аеруча диалектка, чөнки сөйләм һәм язма теленең төрлелеге игътибарга алынмый.

Әмма анализга төрле системалы телләрнең материалларын җәлеп итүе кабатлауның универсальлеге турында, текст төзү принцибы һәм текст оешуының грамматик-стилистик ысулы турында уйларга рөхсәт итә, төрле телләрдә кабатлауның полифункциональлеген, шулай ук телнең барлык структур дәрәҗәләрендә күрсәтелә. Интертекстуальлек проблемасы актив өйрәнелә: сөйләм эшчәнлегендә нинди дә булса текстларны файдалану һәм кабатлауларның структур-семантик принципларына нигезләнгән төрле сөйләм стандартларын куллану; текстның катлаулыгы дәрәҗәсенә карап кабатлауларның үзгәрүләрен аңлар өчен җитди адымнар эшләнгән.

Форма элементлары һәм мәгънә кабатланулары текстның лингвистик берлек була алмаганлыгын исбат итә. “.Кайбер текст конструкцияләре даими кабатланулары белән төзеләләр. Бу охшатып ясау һәм кабатлау телне үзләштерү вакытында гына түгел, ә аның кулланылыш вакытында әһәмиятлелеге турында әйтә” (Климов, Кубрякова). Кабатлауларның функциональләшүенең аерым өлкәсе эстетик, тел феномены композициясе булып тора.

Рус филилогиясендә кабатлауларның стилистик һәм текст төзи торган функцияләре җентекләп тикшерелгән, тел материалы оешуының шул ысулының полифункциональлеге билгеләнгән. Стилистик фигуралар, поэтик синтаксис – сүзләрнең фразага һәм сөйләмгә оешу үзенчәлекләренә нигезләнгән сурәтләү чаралары. Әдәбият белемендә аларны дүрт төркемгә аеру кабул ителгән: кабатлауга нигезләнгән, сүзләрнең сөйләмдә гадәти булмаган тәртибеннән хасил булган, мәгънә каршылыгы барлыкка китерүче һәм автор ихтыярын чагылдыручы чаралар [26, 22]. Тулы булмаган исемлек буенча, кабатлауларның 80 төрле функцияләре күрсәтелгән. Аңлашыла, исемлек үзе кабатлауларның терминологик функцияләренең билгеләнүе, төрле-төрле текстларда табылган, тәртиплекне таләп итә, чөнки күп терминнар бер-берсен кабатлыйлар. Ләкин кабатлауның текст оештыруда универсал чара булуын һәм функция ягыннан күп төрлелеген расларга мөмкин:

1) ул шушы аспектта тикшерелгән телләрдә барысында да табыла дисәк була;

2) оештыру алымы кебек барлык тел дәрәҗәләрендә бар (фонемадан алып текст өзекләренә кадәр, хәтта бөтен текстта, гадәттә кат-кат уку, тыңлау);

3) текст ясагыч һәм композиця чарасы буларак, төрле стилистик һәм прагматик бурычларга хезмәт итә;

4) укытучыларның һәм филологларның тырышлыкларына карамастан, сөйләмдә кабатлауларны хатасыз куллану иң авырдан санала.

Бу бәхәссез факт турында болай әйтелә: форма элементларының һәм эчтәлегенең кабатлануы телнең һәм фикерләүнең ниндидер мөһим механизмнарына җавап бирә. Әгәр кабатлау күренеше шулкадәр таралган булса, аны җентекләп тикшерергә кирәк, ләкин шул ук вакытта бердәм концептуаль мәсьәләгә карата карашлар мөһим яки шундый чагыштырырлык нәтиҗәләрнең тупланылышын тәэмин итүче тикшеренү алымнарны туплау. Мөһим бурыч булып фактларның анализы тора, ләкин гуманитар яктан түгел, ә тәбигый фәннилеге ягыннан. Бу мәсьәлә шулай ук яктыртыла, чөнки кабатлау сөйләм эшчәнлегендә кешенең физик, физиологик, биологик һәм иҗтимагый параметрлары кисешендә ята. Проблеманың иң аз тикшерелгәне табигый фәннилеге ягы булып тора [27, 23].

Алда әйтелгәннәр тел материалын тикшергәндә авыр юл белән барырга өнди. Шундый юл диалект сөйләмендә текст ясагыч һәм фраза повторларының композицион рольләрен уйный. Нәтиҗәдә сөйләм теле оешуында яңа закончалыклар табылды, синтаксик параллелизмлы корылышларда суз тәртибенең комбинатор вариацияләре йомгакланды. Тексттагы сүз тәртибе симметрия/асимметрия законнарына буйсына.

Шулай итеп, кабатлау алымы XX гасыр уртасында өйрәнелә башлый. Беренче булып бу чараны рус һәм чит ил галимнәре тикшерә башлыйлар, төрләрен билгелиләр. Татар телендә беренче булып кабатлауларны Алпаров Г.Х., Гәлләмов Ф.Г. тикшерәләр, Ганиев Ф.А., Курбатов Х.Р., Хаков В.Х. шулай ук бу өлкәдә эшлиләр.