«Курмантауский говор татарского языка Татар теленең кормантау сөйләше»

ХХ гасырның 50 елларында Башкортстанда таралган татар халык сөйләшләрен ныклап өйрәнү башлана. Бу юнәлештә күренекле татар диалектологы Л. Җәләй зур эш алып бара. А.А. Юлдашев, Ә.Ш. Әфләтунов, Җ. Алмаз бу төбәктә үткәрелгән тикшеренүләрдән соң типтәрләр дип саналган халыкның күпчелеге рухи һәм мәдәни тормышлары белән татарларга якын торуларын дәлилләп чыгалар. Татар диалектологлары Г.Х. Әхәтов, Р.Г. Әхмәтҗанов, Ф.С. Баязитова, М.Р. Булатова, Л.Т. Мәхмүтова, Д.З. Мәхмүтшина, И.С. Насипов, Р.Ф. Нуртдинов, З.Р. Садыкова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдинова, А.Г.Шәйхулов һ.б. тикшеренүләре хәзерге Башкортостанда таралган татар сөйләшләре системасын фәнни нигездә тулы күзалларга мөмкинлек бирә.

Бүгенге татар диалектологиясендә кабул ителгән фәнни классификация буенча Башкортстанда Урал буе татар сөйләшләренең Көньяк Урал буе төркеменә кергән һәм татар теленең урта диалектына караган бөре, златоуст, кормантау, минзәлә, тепекәй, турбаслы, учалы һәм бакалы керәшеннәре сөйләшләре, мишәр (көнбатыш) диалектына караган байкыбаш һәм стәрлетамак сөйләшләре таралган. Бу сөйләшләрнең тел ягыннан да, формалашу ягыннан да уртак һәм үзенчәлекле яклары бар.

Башкортстан Республикасында таралган бу татар сөйләшләре башка регионда таралган татар сөйләшләре белән тыгыз лингвистик, этнографик, этник бәйләнештә тора. Шул ук вакытта аларның тел үзенчәлекләре буенча да, формалашу тарихы буенча да аермалы яклары байтак. Бер үк вакытта алар бер-берсе белән дә белән тыгыз лингвистик һәм тарихи-этник мөнәсәбәттә. Башкортстанда татар сөйләшләре бу югарыда тәфсилләнгән бүленеш белән генә чикләнмәскә дә мөмкин. Чөнки аерым төбәкләр, бигрәк тә, «утраучыклар» булып башка тел сөйләшләре арасында калганнары бүген дә әле тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәгән. Шуңа да аларны ачыклау бик кирәкле. Чөнки алар башка тел сөйләшләре арасында «яшиләр» һәм шул тел йогынтысына нык биреләләр, шул сәбәпле юкка чыгарга да мөмкиннәр.

Башкортстан Республикасында таралган югарыда телгә алынган татар халык сөйләшләреннән кормантау сөйләше, фәнни яктан югары дәрәҗәдә тасвирланса да, тиешлечә уку-укыту процессына җәлеп ителмәгән. Бу сөйләш әле уку-укыту программаларына да кертелмәгән, бер генә дә уку әсбабында яисә дәреслектә урын алмаган. Иң соңгылардан саналган “Татар халык сөйләшләре” (Казан, 2010) дәреслек-хезмәтенә дә ул тасвирланмаган. Шулай ук кормантау сөйләше буенча билгеле булган бар чыганаклар русча язылган булганлыктан, билгеле, күпмедер дәрәҗәдә аларны уку-укыту процессында файдалануны татар укучысына авырлаштыра. Болар барсы да безнең эшнең темасы актуальлеген күрсәтеп тора. Эшнең актуальлеге кормантау сөйләшенең студентларның чыгарылыш квалификацион эше дәрәҗәдә татар диалектологиясендә тасвирланмавы белән дә билгеләнә.

Диплом эшенең тикшеренү объекты буларак кормантау сөйләшен сайлау югарыда ассызлыкланган проблемалар белән аңлатыла. Тикшерү предметы татар теленең урта диалектының кормантау сөйләшенең тел үзенчәлекләре.

Чыгарылыш квалификацион эшнең төп максаты – татар теленең урта диалекты Көньяк Урал буе татар халык сөйләшләре төркеменә кергән кормантау сөйләшенең тел үзенчәлекләрен тасвирлау.

Куелган максатка ирешү өчен түбәндәге бурычларны хәл итү күз уңында тотыла:

1) Көньяк Урал буе татар халык сөйләшләре системасында кормантау сөйләше турындагы теоретик фикерләрне һәм гамәли материалларны өйрәнү, аларны системалаштыру;

2) төп чыганакларга таянып кормантау сөйләшенең өйрәнелү дәрәҗәсен билгеләү, формалашу үзенчәлекләрен ачыклау һәм тел үзенчәлекләрен тасвирлау;

3) Урта мәктәптә туган тел укытуда җирле сөйләш материалларын файдалану мөмкинлекләрен ачыклау һәм туган тел дәресләрендә куллану өчен күнегү үрнәкләре тәкъдим итү.

Боларга ирешү өчен тасвирлау, чагыштыру, кыр методлары, тел белемендә билгеле тикшеренү алымнары кулланылды.

Бу сөйләш Стәрлетамак филиалының татар һәм чуваш филологиясе кафедрасы студентлары тарафыннан төрле елларда кыр методы белән өйрәнелде, билгеле күләмдә материал магнитофон тасмаларына язып алынды. Без аларны иҗади файдаланып, системага салып һәм эзмә-эзлекле тасвирлап өстәмә фәнни әйләнешкә кертәбез. Диалекталь материалны урта мәктәптә билгеле максатларда куллану буенча фикерләребез дә игътибарга лаек. Болар барысы хезмәтебезнең яңалыгын тәшкил итә.

Диплом эше өчен төп чыганак булып М.Р. Булатованың төп гыйльми хезмәтләре иҗади файдаланылды. Шулай ук Д.Б. Рамазанованың, Л.Т. Мәхмүтова, И.С. Насипов һәм башка диалектологларның хезмәтләрендәге теоретик фикерләр һәм гамәли материаллар да диплом эшендә урын алды. Гафури районы татарларының теле буенча соңгы вакытта өстәмә материаллар тупланды. Бу эш Башкорт дәүләт университетының Стәрлетамак филиалының татар һәм чуваш филологиясе кафедрасында башкарылды. Алар нигезендә студентлар курс һәм диплом эшләре башкаралар; төрле фәнни конференцияләрдә, конкурсларда катнашып призлы урыннар яулыйлар. Шуңа күрә татар һәм чуваш филологиясе кафедрасында Көньяк Урал җирлегендә таралаган татар сөйләшләрен төрле елларда өйрәнүгә багышланган яшь галимнәр эшләре дә кулланылды [Сафаргалееева, Насипов, 2007, с. 148-151; 2008, с. 113-116 һ.б.].

Хезмәт студентларның фәнни-тикшеренү эшләренә куелган таләпләр кысаларында башкарыла һәм соңгы дәрәҗәдә фәннилеккә дәгъва итми. Шулай да «Татар диалектологиясе», «Татар теленең тарихи грамматикасы», «Хәзерге татар әдәби теле» курслары гамәли дәресләрендә, урта мәктәптә ана телен укытуда, диалектология буенча курс һәм диплом эшләре башкаруда безнең эшебез иҗади файдаланылырга мөмкин.

Татар диалектологиясе, XIX гасыр азакларында һәм ХХ гасыр башында А.Г. Бессонова, Н.Ф. Катанова, С.Е. Малов, В.В. Радлов, Н.Г. Әхмәров хезмәтләре нигезендә формалаша башлап, йөз ел дәвамындагы үсешендә татар тел белеменең иң алдынгы өлкәсе булды. ХХ башы ХХI башына кыссаларында Җ. Вәлиди, Л. Җәләй, Л.Ш. Арсланов, А.Ш. Әфләтүнов, Г.Х. Әхәтов, Р.Г. Әхмәтьянов, Ф.С. Баязитова, Н.Б. Борһанова, Л.Т. Мәхмүтов, И.С. Насипов, Д.Б. Рамазанова, А.Р. Рәхимова, З.Р. Садыкова, Д.Г. Тумашева, Т.Х. Хәйретдинова, А.Г. Шәйхулов, Ф.Ю. Юсупов, Х.Ч. Алишина һ.б. күренекле татар диалектологлары, Р.С. Барсукова, Р.Ф. Бәхтиев, Л.Ү. Бикмаева, М.Р. Булатова, З.А. Мухаева, А.Х. Насибуллина, Г.Н. Ниязова, Р.Н. Рәхимова, Г.Ч. Фәйзуллина, Г.Х. Хәйбуллина, И.Р. Хидиятов, А.Җ. Хөсәенова, Л.А. Янсаева һ.б. яшь татар диалектологлары фәнни тикшеренү нәтиҗәләре татар диалектлары һәм халык сөйләшләре системасын тулы күзалларга мөмкинлек бирде, аларның таралыш чикләре төгәл ачыкланды, бүген билгеле булган һәр диалект һәм аның сөйләшләре монографик өйрәнелде һәм тасвирланды, кыр методы белән җирле сөйләшләрнең күләмле лексик һәм фонетик-грамматик материалы тупланды, өйрәнелде һәм гыйльми әйләнешкә кертелде.

Ике китаптан торган «Татар теленең диалектологик сүзлеге» (К., 1969, 1993) һәм «Татар теленең зур диалектологик сүзлеге» (К., 2009), Д.Г. Тумашеваның «Словарь диалектов сибирских татар», ике томлы «Атласа татарских народных говоров Поволжья и Приуралья» (К., 1989), өч диалект буенча тулы материалны үз эченә алган «Атласа татарских народных говоров» (К., 2015) һәм аның электрон варианты (ИЯЛИ им. Г.Ибрагимова) һ.б. татар тел белемен генә түгел, төрки тел белменең зур казанышлары булып торалар.

ХХ азагы һәм ХХI башына татар диалектологларының төп игътибары диалекталь лексиканы лексик-тематик һәм лексик-семантик төркемнәрдә тасвирлама, чагыштырма-тарихи һәм чагыштырма-тиңләштермә методлар нигезендә синхрон һәм диахрон яссылыкларда өйрәнүгә юнәлтелгән булды. Татар халык сөйләшләренең тел үзенчәлекләрен халыкның рухи дөньясы белән бәйләп, антропоцентрик парадигматика һәм диалекталь тел дөньясы аспектларында тикшерү зур үсеш алды.

Барлык татар диалектлары системасын өйрәнү тарихын сөйләп тормастан, чыгарылыш квалификацион эшнең максат-бурычларына якын килеп, Уралдагы татар халык сөйләшләрен билгеләү нәтиҗәләренә таянып, аларны төркемләү мәсьәләсенә кагылып, аларны өйрәнү торышына күз салып үтик.

Бу мәсьәләдә без татар диалектологы И.С. Насиповның соңгы елларда төрле фәнни форумнарда яктырткан фикеләренә таянып эш итәбез, чөнки аның хәзерге фикерләре элегрәк чорда басма хезмәтләрендә белдергән позициядән берникадәр аерылып тора. Элегрәк ул Көньяк Урал буе татар халык сөйләшләрен Башкортстан чикләре белән генә билгеләсә, бүген исә аларны бераз киңрәк җирлектә – тулысынча Урал төбәге кыссаларында ала [Насипов, 1997, с. 19-22; Насипов, Саитова, 2015, с. 155-157].

Бу төркемләү түбәндәгечә күзаллана.

Урал төбәге татар халык сөйләшләре:

I. Көньяк Урал буе татар халык сөйләшләре төркеме.

Ырынбур өлкәсендә таралган татар халык сөйләшләре – урта диалектка караган абдулла (бугруслан) сөйләше һәм каргалы сөйләше; мишәр диалектына караган шарлык сөйләше. Бу сөйләшләрне төрле елларда З.Р. Садыкова, А.Җ. Хөсәенова һ.б. тикшерделәр [Садыкова, 1986; 1985; Хусаинова, 2015; 2016].

Башкортстан Республикасы чикләрендә таралган сөйләшләр.

Стәрлетамак сөйләше вәкилләре Башкортстан Республикасының төньяк-көнбатыш регионындагы (нигездә, Авыргазы, Стәрлебаш, Стәрлетамак, Федоровка районнарында) татар авылларында яшиләр. Ләкин сөйләшнең таралышы административ берәмлекләрнең (районнар) чикләре белән туры килеп бетми. Алар Башкортстанга ХVIII-ХIХ гасырларда төрле җирдән һәм төрле сәбәпләргә бәйле рәвештә күченеп килгәннәр. Бу сөйләш тел үзәнчекләре буенча мишәр диалектының ч-лаштыручы группасына карый. Ләкин сөйләш татар әдәби теленең, бу төбәктә таралган урта диалект сөйләшләренең көчле йогынтысына дучар булган. Берникадәр башкорт теле сөйләшләре йогынтысы да сиземләнә. Шуңа күрә ул мишәр сөйләшләренә хас төп диалекталь үзенчәлекләрнең кайберсен югалткан. Ләкин стәрлетамак сөйләшенең аерымлыклары да байтак. Фонетик, лексик, грамматик үзенчәлекләре аны татар теленең диалектлары системасында мишәр-татар (көнбатыш) диалекты составында карарга мөмкинлек бирә. Бу сөйләшне нигездә Д.Б. Рамазанова һәм Л.Ү. Бикмаева тикшергәннәр [Рамазанова, 1980; 1984; 1985; 1996; 1998; Бикмаева, 2007].

Байкыбаш сөйләше мишәр диалектының ц-лаштыручы группасына карый. Ул 1960 еллардан соң Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм тарих институты тарафыннан оештырылган фәнни экспедицияләр туплаган материаллар нигезендә билгеләнә. Байкыбаш сөйләшен (мишкә сөйләше, бөре алды сөйләше атамалары да кулланыла) иң беренче Л.Т. Мәхмутова бүлеп чыгара [1962]. Бу сөйләшне Д.Б. Рамазанова да өйрәнә [Рамазанова, 1980; 1985; 1998]. Байкыбашлылыр – Урал буе ягына иң беренче булып күченүче мишәрләр. Атамасы сөйләш таралган төбәкнең нигездә элеке Байкыбаш районы территориясенә керүенә бәйле. Бүген бу территория Башкортостан Республикасының Мишкә, Балтач һәм Бөре районнарына карый.

Минзәлә сөйләше татар диалектлары системасында иң зурлардан санала. Ул дүрт урынчылыкка бүленә: урта урынчылык, әгерҗе урынчылыгы, бәләбәй урынчылыгы, яңавыл урынчылыгы. Башкортстан территориясендә урта урынчылык Илеш, Дүртөйле, Чакмагыш, Бакалы, Шаран районнарындагы татар авылларында; бәләбәй урынчылыгы Авыргазы, Әлшәй, Бәләбәй, Благовар, Бишбүләк, Бүздәк, Гафури, Дәүләкән, Күгәрчен, Кушнаренко, Куюргазы, Миякә, Мәләвез, Стәрлетамак, Стәрлебаш, Федоровка, Чишмә районнарындагы татар авылларында; яңавыл урынчылыгы Яңавыл, Краснокама, Тәтешле, Калтасы районнарындагы татар авылларында таралган. Минзәлә сөйләшенең тел үзенчәлекләре, формалашу тарихы мәсьәләләренә кагылышлы кайбер мәгълүматлар А.Г.Бессонов, Н.Ф.Катанов, Дж.Вәлиди, Л.Җәләй, Җ.Алмаз, А.Ш.Әфләтунов, Ф.С.Баязитова, И.С.Насипов һ.б. хезмәтләрендә чагылыш тапты. Әмма бу сөйләшне комплекслы рәвештә Л.Т.Мәхмүтова (яңавыл урынчылыгы), Д.Б.Рамазанова һәм Ф.С. Баязитова (урта һәм бәләбәй урынчылыклары) тикшерделәр [Махмутова, 1962; Рамазанова, 1979, 1980; 1985; 1996; 1998; Баязитова, 1989].

Танып буе татарлары сөйләше Башкортстан Республикасының Танып елгасы бассейны авылларында таралган (нигездә Аскын районында). Ул тел үзенчәлекләре ягыннан урта диалектның бөре сөйләшенә якын, формалашуына шулай ук мишәр диалектының байкыбаш сөйләше зур йогынты ясаган. Бу сөйләш Р.Ф. Нуретдинов тарафыннан өйрәнелде һәм билгеләнде [Нуртдинов, 1984; 1998]. Таралу территориясе дә, төп аермалы (коррелятив) билгеләре дә ачык аныкланмаган. Аны фәнни нигезләү дә тиешле дәрәҗәдә башкарылмаган. Шуңа да татар диалектлары системасында бу сөйләшне мөстәкыйль бүлеп чыгару азакка чаклы хәл ителмәгән мәсьәлә.

Златоуст сөйләше Дуван, Кыйгы, Мәчетле, Салават һәм Балакатай районнарындагы татар авылларында билгеләнгән. Атамасы элекке Златоуст өязенә бәйле. Бу сөйләш татар диалектологы Т.Х. Хәйретдинова тарафыннан 1970-73 елгы экспедиция материаллары нигезендә өйрәнелде [Хайрутдинова, 1980; 1985]. Сөйләшнең кайбер үзенчәлекләре З.Р. Садыкова, Д.З. Мәхмүтшина хезмәтләрендә дә чагылыш таба [Махмутшина, 2002; Мәхмүтшина, 2004].

Турбаслы сөйләше 1984 елда Р.Г. Әхмәтҗанов тарафыннан билгеләнде [Әхмәтҗанов, 1984]. Бу сөйләш бүгенге көндә Иглин районының җиде татар авылында (Турбаслы, Яңа Юрмаш, Бикбакты, Әмит, Орынды, Карамалы, Акбирде) таралган. Атамасы районның Турбаслы авыл советы исеменнән алынган.

Керәшен татарлары сөйләше Бакалы районының керәшен авылларында таралган. Бакалы керәшеннәре алабуга һәм зәй керәшеннәре белән Түбән Кама төбәге керәшеннәре сөйләшләренә карый һәм аның урынчылыгы буларак Ф.С.Баязитова тарафыннан билгеләнә [Баязитова, 1973; 1986; 1997].

Бөре сөйләше минзәлә сөйләшеннән кайбер лексик үзенчәлекләре белән аерылып тора. Ул байкыбаш сөйләшенә тартым, этник формалашуында угро-фин элементының көчле йогынтысы сизелә. Бөре сөйләше Балтач, Бөре, Борай, Калтасы, Караидел, Мишкә, Тәтешле районнарының татар авылларында таралган. Бөре сөйләшен татар диалектологлары Л.Т.Мәхмүтова ьәм Т.Х.Хәйретдинова өйрәнделәр [Махмутова, 1962; Хайрутдинова, 1985]. Сөйләшнең атамасы элекке Бөре өязенә бәйле.

Учалы сөйләше республиканың Учалы районында бертөркем татар авылларында таралган. Аның үзәге буларак атаклы Ахун авылы билгеләнә ала. Сөйләшне типтәр сөйләше атамасы астында башкорт галиме А.А. Юлдашев тикшерде [Юлдашев, 1950, 1953].

Тепекәй сөйләше Башкортстан Республикасының төньяк-көнбатыш өлешләрендәге Гафури һәм Ишембай районнарындагы кайбер татар авылларында таралган. Бу авыллар Агыйделнең уң як кушылдыгы булган Җигән елгасының ике ягына аерымланып бер төркем булып урнашканнар. Атамасы тел үзенчәлекләренә бәйле: бу сөйләш вәкилләре яңгырау тартыклар д, б, г урынына саңгырау т, п, к (тэ-пэ-кэ) авазлары кулланалар. Бүгенге көндә дә алар үзләрен тепекәйләр дип йөртәләр. Сөйләшне Д.Б. Рамазанова 1973, 1986 елгы экспедиция материаллары нигезендә билгеләде ьәм тикшерде [Рамазанова, 1988].

Кормантау сөйләше Гафури районының Кормантау тавы тирәсендә урнашкан 6 авылында таралган. Сөйләшне М.Р. Булатова тикшергән [Булатова, 2013; 2016; Насипов, Исхакова, Исхакова, 2015, с. 157-158].

II. Урта Урал буе татар халык сөйләшләре төркеме. Бу төркемгә Урта Урал буе җирлегендә таралган татар сөйләшләре керә.

Пермь татарлары сөйләшен Пермь краенда элек-электән болгар чорына чаклы ук яшәгән татарлар төркемнәре тәшкил итә. Соңрак чорларда аларга Казан якларыннан башка төркемнәр агым-агым булып кушыла. Бу сөйләшне Д.Б. Рамазанова, З.А. Мухаева өйрәнәләр [Рамазанова, 1996; Мухаева, 2003; 2004].

Красноуфим сөйләше Свердловски өлкәсенең нигездә Красноуфим районындагы татар авылларында таралган. Сөйләшне Ф.Ю. Юсупов тикшерә [Юсупов, 1979; 1972].

Нократ сөйләше Удмурт Республикасы һәм Киров өлкәсе җирлегендә Нократ елгасы буенда яшәүче татарлар арасында таралган. Бу җирлек шулай ук Чепца елгасы буена кергәнлектән сөйләш вәкилләрен чепца татарлары дип тә атыйлар. Сөйләшне Д.Б. Рамазанова, Ф.С. Баязитова һ.б. өйрәнгәннәр [Баязитова, 1994].

III. Урал арты татар халык сөйләшләре төркеме. Бу төркемгә Урта арты җирлегендә таралган татар сөйләшләре керә.

Нагайбәк сөйләше Чиләбе өлкәсенең Нагайбәк һәм Чибәркүл районнарында татар авылларында таралган. Татарларның бу этнографик төркеме башта хәзерге Башкортстанның Бакалы районы җирләрендә XVII-XVIII гасырларда формалашып, йомышлы татар казаклары сословиясе буларак XVIII гасыр азакларында Россия империясенең көнчыгыш чикләрен саклу максатында хәзерге яшәү җирләренә күчерелгәннәр. Алар православия динен тоталар – керәшен татарлары төркеменә карыйлар. Сөйләшне Ф.Ю. Юсупов тикшергән [Юсупов, 1979; 1972; 1974].

Эчкен сөйләше Курган өлкәсенең Әлмен, Шадрински, Шатровски һәм Целинный районнарындагы татар авылларында таралган. Бу төбәккә татарлар Урта Идел буеннан Казан ханлыгы җирләреннән 1556 елларда күчеп килгәннәр һәм Исеть елгасы (татарча Эцкен / Эчкен) төпләнгәннәр. Сөйләшне Ф.Ю. Юсупов тикшергән [Юсупов, 1979; 1972].

Сафакүл сөйләше Курган өлкәсенең Сафакүл районында һәм Чиләбе өлкәсе татар авылларында таралган. Бу төбәккә татарлар Урта Идел буеннан Казан ханлыгы җирләреннән 1556 еллардан соң күчеп килгәннәр. Сөйләшне Ф.Ю. Юсупов тикшергән [Юсупов, 1979; 1972].

Шулай итеп Урал төбәгендә татаралган татар халык сөйләшләре Ырынбур, Башкортстан, Киров өлкәсе, Пермь крае, Свердловски өлкәсе, Чиләбе өлкәсе һәм Курган өлкәсе административ-территориаль чикләрендә киң җирлектә өч төркем булып таралганнар. Аларны төрле елларда төрле телче галимнәр тикшергәннәр.