«Публицистический стиль в системе функциональных стилей»

Лингвистикада стиль – тел чараларын билгеле бер рәвештә куллану нәтиҗәсе, һәм шуңа күрә һәр төр стиль – үзенә бер система тәшкил итә. Стилистика исә сөйләмдәге менә шул стиль системаларын һәм телнең төзелешендәге стилистик мөмкинлекләрне өйрәнә.

Стиль – билгеле бер фикер яки тойгыны урынына, вакытына һәм максатына ярашлы итеп әйтеп бирү рәвеше. Уй-фикер яки тойгы кичерешнең төрләре бик күп булырга мөмкин, аларны әйтеп бирүдә дә охшашлыклар була. Әйтеп бирүдәге охшашлык сөйләм типларын һәм стильләрен китереп чыгара да инде. Сөйләм стильләре үз нәүбәтендә функциональ яктан, жанр ягыннан һәм индивидуаль үзенчәлек ягыннан аерым төркемнәргә бүленә.

Телнең стиле ул – теге яки бу сөйләм очрагында аралашу максатларына тәңгәл килә торган тел чараларын сайлап алу. Хәзерге татар телендә стильләрнең 5 төре өйрәнелә: рәсми эш кәгазьләре стиле, публицистик стиль, хат (эпистоляр стиль), матур әдәбият стиле, фәнни стиль.

Публицистик стильдә фикерләүнең логик яктан дөрес булуына игътибар ителә һәм укучының аңына, күңеленә тәэсир итү бурычы куела. Моның өчен шундый тел чаралары сайлап алына: риторик сорау, антитеза, анафора, синтаксик параллелизм, кабатлау һәм башка синтаксик фигуралар.

Публицистик текстлар билгеле бер максатка өндәү рәвешендә төзелә. Язучы (сөйләүче) укучының белем дәрәҗәсен күз уңында тотып, иҗтимагый терминнар, профессиональ сүзләр кулланырга мөмкин.

Матбугаттагы хәбәри жанрлар, мәкалә, тәнкыйть мәкаләсе, рецензия, күзәтү, сурәтләмә, репортаж, фельетон, очерк публицистик стильдә иҗат ителә.

Функциональ стильләрнең аерым төрләре рус телендә М.Н. Кожина, В.В. Виноградов, Д.Э. Розенталь һәм башка галимнәр тарафыннан тикшереләләр.

Татар галимнәреннән функциональ стильләрне, аерым алганда публицистик стильне төптән тикшерүче Вахит Хаковны атарга була. Ул – стилистика тарихына нигез салган галимнәрнең берсе. “Тел һәм стиль мәсьәләләре” (1961), “Татар теле стилистикасына кереш” (1963), “Стилистика һәм сүз сәнгате” (1979), “Татар әдәби теле. Стилистика” (1999) хезмәтләрендә В.Х.Хаков беренче мәртәбә функциональ стильләрне системалы рәвештә өйрәнү эшчәнлеген башлап җибәрә. Татар телендә матур әдәбият теле, иҗтимагый-публицистик тел, фәнни яки фәнни-популяр әдәбият теле, эш кәгазьләре теле, эпистоляр яки хатлар теле стильләренең булуын дәлилли, аларга хас үзенчәлекләрне аерып чыгара. Галим XX гасыр башында зур үсешкә ирешкән публицистик стильне җентекләп тикшерә. “Урал”, “Фикер”, “Әл-ислах”, “Казан мөхбире” газеталарын, “Яшен”, “Ялт-йолт”, “Карчыга”, “Чүкеч” журналларын, 1903-07 нче елларда басылып чыккан прокламацияләрне, Г.Тукай, Ф.Әмирхан, Г.Камал, Г.Коләхмәтов, Ш.Мөхәммәдов әсәрләрен тел-стиль ягыннан тикшереп, автор публицистик стильдә сүзләрнең, төрле тәгъбирләрнең, фразеологик берәмлекләрнең кулланылышын, җөмлә төзелешендәге үзенчәлекләрне, сатираның тел-стиль алымнарын, аерым алганда, сүз уйнату, пародия, оксюморон, ирония кебек алымнарны, сурәтләү чараларын тикшерүгә зур урын бирә.

Шулай ук стильлләр системасына ачыклык керткән саллы хезмәтләрнең берсе – Х.Р. Курбатовның “Татар теленең лингвистик стилистикасы һәм поэтикасы” хезмәте.

Публицистик стильнең төп теоретик алымнары татар телендә тиешле дәрәҗәдә тикшерелмәгән. Үзенчәлекле мирасның әле бик аз өйрәнелгән булуын күздә тотып, бу диплом эшендә функциональ стильләр арасында публицистик стильнең үсешен, аның төп проблематикасын, идея-эстетик карашлары чагылышын тикшерү максат итеп куелды.

Максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар куелды:

1. Публицистика стилен өйрәнгән хезмәтләрне барлау.

2. Татар телендә функциональ стильләр арасында публицистик стильнең тоткан урынын билгеләү.

3. Публицистик әсәрләрне бүгенге көн күзлегеннән чыгып анализлау һәм бәяләү.

Эзләнү методлары:

1. Табылган материалларны, матбугат басмаларын, матур әдәбиятны җентекләп тикшерү, өйрәнү.

2. Фәнни-эзләнү эшен язу процессында мәгълүматларны йомгаклау, анализлау.

Тикшерү объекты: Татар телендә функциональ стильләр.

Тикшерү предметы: Функциональ стильләр системасында публицистик стиль.

Диплом эшебез керештән, 2 бүлектән, йомгактан һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Түбәндәге хезмәт татар теле укытучыларына, Вуз студентлары, мәктәп укучыларына һәм татар теле белән кызыксынган, телне камилләштерергә, тирәнтен өйрәнергә тырышкан барлык кешеләргә кызыклы булачак.

Билгеле бер әсәрне һәм, гомумән, поэтик сөйләмне тикшерү коралы – поэтика һәм стилистика. Моның һәркайсы ике тармакка бүленә: әдәбият поэтикасы һәм лингвистик поэтика (аларны макропоэтика һәм микропоэтика дип тә атыйлар); әдәбият стилистикасы һәм лингвистик стилистика. [45, 6]

Әдәбият стилистикасы барыннан да бигрәк әдәби стильләр белән шөгыльләнә. Язучының иҗат методына да, мәсәлән, стилистик анализ юлы белән төшенергә мөмкин.

Лингвистик стилистика иң элек ике зур тармакка аерыла: тел стилистикасы һәм сөйләм стилистикасы. Башка төрле бүленеш тә бар: В.Виноградовта ул болай күрсәтелә:

1) “Система системасы” буларак тел стилистикасы, яки структур стилистика.

2. Сөйләм стилистикасы, ягъни телнең иҗтимагый кулланыштагы төрлечә күренешләре һәм бүленешләре стилистикасы.

Бу төркемгә кулланылыш активлыгына карап татар теленең сүзлек составын кертергә була.

Тормыш үзгәргән саен, телнең сүзлек составы да үзгәрә, яңара бара. Телнең сүзлек составы үзгәрү берничә юл белән бара: сүзнең аерым мәгънәләре югала, яңа мәгънәләре барлыкка килә, яңа сүзләр туа.

Актив сүзләргә көндәлек тормышта һәрдаим кулланылган сүзләр керә: су, икмәк, эш, зур, өй, кул, ашау һ.б. Ләкин бер кеше өчен актив булган сүз икенчесе өчен пассив була: бер һөнәр ияләре үзара еш куллана торган сүзләр икенчеләре өчен аңлашылмаска да мөмкин.

Пассив сүзләргә сирәк очрый торган сүзләр, инде кирәге дә кимегән сүзләр керә, аларның телдән юкка чыгуы сизелми дә; шулай ук яңа сүзләр дә пассив кулланылыштагы сүзләр рәтендә йөри.

“Мирхәйдәр Фәйзи 1891 елның яңа стиль белән 1 ноябрендә Оренбург ягының Орск шәһәреннән ерак түгел Күкшел утарында Фәйзуллиннар гаиләсенең унберенче, төпчек баласы булып дөньяга килә. Әмма аның нәсел тамырлары хәзерге Татарстан белән нык бәйләнгән. Әнисе Зәйнәпнең туганлык җепләре, Мирхәйдәр Фәйзи өстәп төзегән 14 буынлы шәҗәрә нигезендә, «Казанның Камай мирзага барып тоташа». Әтисе Мостафа Чистай өязенең (хәзерге Яңа Чишмә районы) Шахмай авылыннан булып, 19 яшенә кадәр шунда яшәгән, «бодай күмәче ашау нияте белән 1854 елда, кечкенә арба тартып, Орск ягына килеп чыккан», сагынып, җай килгәндә кайтып йөргән. Ун яшьлек Мирхәйдәрнең әти-әнисенә ияреп Татарстанга беренче сәфәре вакытында да юллары Шахмайга сугылмыйча узмый. Килүләренең төп сәбәбе Мирхәйдәрнең уналты яшькә олы абыйсы Сәетгәрәйнең туен үткәрү була. Ул, Түнтәр мулласы Ишмөхәммәт Динмөхәммәтовның Фатыйма исемле кызы белән никахлашып, «Ишми ишан» кияве булачак. Моның ничек килеп чыгуын Сәетгәрәйнең олы улы, үз чорының танылган журналисты Сәгыйт Фәйзуллин да аңлатып яза алмады.” (Шәрәфиев Р.К., Татар эзләү: әдәби тәнкыйть мәкаләләре, рецензияләр).