«“идегәй” дастанында сурәтләү-тасвирлау чаралары»

Фольклорга игътибар артуның икенче сәбәбе дә бар. Халкыбызның килеп чыгышына, үткәненә, тарихы һәм этнографиясенә игътибар арткан бу чорда, билгеле, аның авыз иҗатына да игътибар көчәя. Халык авыз иҗаты – һәрбер халыкның җанлы тарихы, тәҗрибәсе, сүз осталыгы ул.

Чыгарылыш квалификация эшебезнең темасы – “«Идегәй» дастанынында сурәтләү, тасвирлау чаралары“

“Идегәй” дастаны һәм тел, һәм әдәбият галимнәренең мәкаләләрендә әледән-әле тикшерелеп килә, шуңа да карамастан әлеге дастанның лексикасы аз өйрәнелгән өлкәләрдән санала. Безнең чыгарылыш квалификация эшебезнең фәнни яңалыгы шушы фактор белән билгеләнә.

Хезмәтнең максаты – “Идегәй” дастанында кулланылыш тапкан сурәтләү, тасвирлау чараларын тикшерү.

Максатка ирешү өчен, түбәндәге бурычлар билгеләнде:

•“Идегәй” дастанының өйрәнелү тарихын яктырту;

• “Идегәй”дастанындагы төп лексик категорияләрне (гомумтөрки сүзләр, нугай элементлары, гарәп-фарсы алынмалары, фразеологик берәмлекләр, синонимнарны) өйрәнү;

• “Идегәй” дастанында сүзнең күчерелмә мәгънәсенә нигезләнгән сурәтләү чараларының (чагыштыру, эпитет, метафора, җанландыруларның) кулланылыш үзенчәлекләрен һәм аларның стилистик вазыйфаларын ачыклау;

• “Идегәй” дастанында урын алган поэтик синтаксис чараларын (кабатлау, риторик сорау һәм риторик эндәшләр, инверсия, градацияләрне) анализлау.

Хезмәтебезнең теоретик кыйммәте түбәндәгедән гыйбарәт: беренчедән, “Идегәй” дастанының лексикасын өйрәнү урта гасырда төрки тел белеменең торышын һәм үсеш дәрәҗәсен ачыкларга мөмкинлек бирә; икенчедән, мондый тикшеренү фольклор әсәрләренең телен өйрәнү юнәлешендә дә уңай тәҗрибә буларак карала ала.

Чыгарылыш квалификация эшебезнең гамәли әһәмияте мәсьәләнең актуальлеге һәм фәнни яңалыгы белән билгеләнә. Тикшеренү нәтиҗәләре югары уку йортларында татар тел белеме тарихын һәм тарихи лексикология, стилистика буенча махсус курслар укыганда, фактик материал буларак хезмәт итә ала.

“Идегәй” дастаны турында мәгълүмат. “Идегәй” дастаны XV гасыр урталарында иҗат ителә. Әсәрдә Алтын Урда чоры яктыртыла. Туктамыш һәм Аксак тимер дәрәҗә, беренчелек өчен көрәшәләр. Озак елларга сузылган тартыш Алтын Урданың таркалуы белән тәмамлана.

“Идегәй” дастаны героик эпос рәтенә керә. Ә героик эпосның төп темаларыннан берсе булып илне, халыкны илбасарлардан саклау темасы санала. Биредә батырлык − дастан героеның илен, ыруын, гаиләсен саклау темасын ача. Дастаннар бик күптәнге, әмма чынбарлыкта, асылда булган ниндидер чын вакыйгаларны сөйләргә вәгъдә итәләр, чыганакларга таяналар. Татар дастаннарының вариантлары күп төрки халыкларда сакланган. Н. Исәнбәт “Идегәй” дастанының татарларда − 18, башка халыкларда 34 варианты барлыгын әйтеп үтә.

Н.Исәнбәт “Идегәй” дастынының барлыкка килүенә XIV йөзнең ахырында һәм XV йөзнең башында Алтын Урда дәүләтендәге эчке зур чуалышлар, “Идегәй” баш күтәрүе дип билгеле булган халык кузгалышлары сәбәп булган дип аңлата. Дастанның нигезендә халыкның хөрлек һәм иминлек, бәхетле һәм тату тормышы хакындагы идеаллары ята.

Әсәрнең төп герое “Идегәй” − 1419 елда Алтын Урдада сарай аристократиясенә каршы сугышта үтерелгән бик билгеле, тарихи бер кеше. Аның сугышчан даны, батырлыгы халыкка билгеле булган. Халык аны легендар шәхес дәрәҗәсенә күтәргән. Аның турындагы төрле легендалар үзе исән вакытта ук халык авызыннан сөйләнгән. Ә замандашы Ибне Гарәпша аның турында: «Ул бодай төсле куе коңгырт чәчле, гәүдәсе белән нык, баһадир, мәһабәт бөек күренешле, юмарт һәм гүзәл, елмаючан, үткен һәм җитез фикерле, галим һәм Фазыйлларны сөюче, ярлыларга һәм яхшы кешеләргә якын булучы, алар белән йомшак тел һәм нечкә ишарәләре белән уен-көлке сөйләүче иде”, − дип язып калдырган. Бу характеристика үзе генә дә дастан иҗат итүне сорап тора кебек.

“Идегәй” турында дастанның үзеннән дә шактый мәгълүматлар алып була. “Идегәй” − Котлы Кыя би углы. Котлы Кыя үзе Туктамыш ханның ау кошларын караучы була. Аксак Тимер белән бәйләнешкә кергән өчен Туктамыш хан аның башын чаптырган, нәселен бетерергә тырышкан. Бу карарны ишеткәч, аның нәселен калдыру өчен, Котлы Кыяның якын кешесе Җантимер бишектәге Идегәйне үз баласы Кобогыл белән алыштыра. “Идегәй” Кобогыл исемендә үсеп, хан сараенда түрә була. Ул бала чагында ук көчле булуы, ярдәмчеллеге, зирәклеге, тапкырлыгы белән башкалардан аерылып тора. Шушы сыйфатлары Туктамышны үзенә җәлеп итә, һәм ул аны сараенда калдыра.

“Идегәй” дастанының сюжеты төрле интригаларны, очрашуларны, сугыш күренешләрен, гыйбрәтле вакыйгаларны эченә алуы белән кызыклы. Аерым өлешләре тәрбия үрнәге дә булып тора. Мәсәлән, ата белән бала, ана белән бала диалоглары бүгенге көндә дә урынлы яңгырый. Дастан төрле әдәби сурәтләү чараларына, халык телендә йөргән мәкаль-әйтемнәргә бик бай. Теле − шул вакыттагы халык теле. Идел-Йортны ярату, туган җирне сөю дастанның буеннан-буена сузылган. Шуңа күрә дә “Идегәй” инде биш гасырдан артык татар халкы белән бергә яши. Бу урында галим Илбарис Надировның болай дип яза: ““Идегәй” дастаны – фольклор мирасыбызның биниһая гүзәл йөзек кашы. Ул − халкыбызның милли үзаңын, тарихи хәтерен һәм ватандарлык тойгыларын шагыйранә илһам белән сугара торган бөек әсәр” [Надиров, 1992: 165].

Хезмәттә чыганак буларак дастанның 1988 елда Казанда Татарстан китап нәшриятында дөнья күргән нөсхәсе алынды [Идегәй. Татар халык дастаны. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 254 б.] Бу басма Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты фондында сакланган вариантлары нигезендә кайбер төзәтмәләр кертеп эшләнгән.

Әсәрнең өйрәнелү тарихы. “Идегәй” дастанының күптөрле вариантлары, күчермәләре татар, казакъ, нугай, каракалпак, башкорт, үзбәк халыклары, кырым татарлары иҗатында билгеле. Дастанны чагыштырма типологик яссылыкта өйрәнгән күренекле тюрколог – П.М.Мелиоранский, В.М.Жирмунский һәм А.Н.Самойлович – төрки халыклардагы төрле варианталырның тарихи җирлеге нигездә бер булуын, сюжет эзлеклелеге, характерлар үсеше, сурәтләр һәм мотивлар бәйләнеше ягыннан алар арасында шактый охшашлык аваздашлык булуын әйтәләр. Шуның белән бергә һәр төрки халыкның үз иҗат мирасыннан үсеп чыккан “Идегәе”, үз милли эпосы бар.

“Идегәй” дастаны җиде меңнән артык шигъри тезмәне үз эченә ала.

Дастанның татарча вариантын җыю, бастыру, өйрәнү эшенең бай тарихы бар. Беренче фәнни тикшеренүләр узган гасыр урталарында академик В.В.Радлов тарафыннан башкарыла. Дастанга педагог һәм журналист Н.Хәким дә игътибар итә. Ул әсәрнең бер вариантын 1919 елда Себердә – Тара өязенең Яланкүл авылында халык чичәне Ситдыйк бабай Зәйнетдиновтан язып алган. Утызынчы еллар ахырында Н.Хәким дастанны (күренекле тюрколог А.Н.Самойлович тарафыннан язылган сүз башы белән) аерым китап итеп әзерли, әмма шәхес культы белән бәйле репрессияләр аркасында китап дөнья күрми кала.

Н.Хәким башлап җибәргән бу катлаулы эшне таныглган галим һәм язучы, фольклор әсәрләрен туплаучы Н.Исәнбәт дәвам итә. Күп вариантлар нигезендә аның тарафыннан төзелгән җыйнама вариант “Совет әдәбияты” журналының 1940 ел № 11, № 12 саннарында басылып чыга. Җыйнама текст төзүнең, “сәнгать реставраторлыгы булу ягыннан, беркадәр иҗади эш итеп тә каралырга тиеш” икәнлеген исәкртеп, Н.Исәнбәт дастанның кайбер чәчмә юлларын тезмәгә әйләндереп бирә.

Дастанның игътибарны даими җәлеп итеп тору үзенчәлеге аның телендә дә чагылыш таба. Ул меңләгән сүз-сурәтләрдән, тел-бизәкләрдән гыйбарәт. “Идегәй” стиле – күренекле дастаннарга хас мәһабәт стиль. Бу стильнең төп үзенчәлеге аның эпик сурәтләргә, даими эпитетларга, гиперболаларга бай булуында, кабатлаулар һәм градацияләрнең тигез чиратлашуында, вакыйгаларның гармоник сурәтләнүендә. Дастан тукымасында халык теленнән алынган яисә халык теленә җәүһәр булып күчкән мәкаль һәм әйтемнәр, тапкыр һәм канатлы тәгъбирләр бар. Андагы күпчелек сүз-сурәтләр, стилистик фигуралар бүгенге сөйләм телебезнең дә алыштыргысыз байлыгын тәшкил итәләр.

Дастан өзлексез агылып тора торган тоташ тезмәләрдән тора. Ә тезмә – эпик әсәрләрнең иң борынгы формасы ул. Шигырьнең сторфикасы, ритмик калыбы, эчке рифмалары, рефрен, анафоралары, аллитерацияләре һ.б. дастанның буыннан буынга күчеп, сакланып килүенә сәбәпче булган сыйфатлар булып саналалар.

“Идегәй” төрки халыкларның иң борынгы шигырь калыбына – җиде иҗекле үлчәмгә корылган. Моның нигезендә, И.Надиров фикеренчә, җиделе шигырьнең хәтердә тизрәк уелып калу үзенчәлеге салынган [Идегәй, 1988, 10]. Заманында дастан аерым акыннар, җыраулар, чичәннәр телендә думбрага, сазгакушылып көйләп әтелә торган булган. Кайбер урыннарда моңа “сарын белән сөйләү” диләр.

Дастанның татар әдәбияты үсешенә керткән өлеше дә зур. Бу турыда әдәбиятчы галим Ф.Урманче үзенең хезмәтләрендә яза. Аерым алганда, аның “Народный эпос “Идегей”” китабы классик төрки ядкяр булган “Идегәй” дастанының татарча вариантын чагыштырма-тарихи һәм чагыштырма типологик тикшерүгә багышланган. Бу хезмәттә татарча дастанның барлык кулъязма һәм басма нөсхәләрен анализлый, шул ук вакытта әлеге эпосның башка халыклар материалына да мөрәҗәгать итә [Урманче, 1999: 200].

Дастанның тел үзенчәлекләре мәсьәләләре, әйтергә кирәк, төрле газета-журналларда һәм җыентыкларда урын алган мәкаләрдә яктыртыла [Будагова 1987: 25-29; Арсланов, 2001: 23-24; 2009: 14-16; Маткулова, 2007: 24-26].

Фольклор мирасыбызның кыйммәтле ядкәре булган, халкыбызның милли үзаңын, тарихи хәтерен һәм ватандарлык тойгыларын яктыртан әсәрне өйрәнү бүгенге көндә дә актуаль.

Хезмәтебезне язу барышыда Л.Ш.Арсланов, Ю.И.Каракаев, И.Надиров, Ф.Урманче, Н.Хәким, Ф.С.Сафиуллина һәм башка галимнәрнең хезмәтләрен фәнни-методологик нигез буларак кулландык.

Чыгарылыш квалификация эшебезнең төзелеше кереш, өч бүлектән торган төп өлеш, йомгак, кулланылган әдәбият исемлеге һәм кушымтадан гыйбарәт. Керештә традицион тәртиптә эшнең максат һәм бурычларын ачыкладык, өйрәнелү объекты булган “Идегәй” дастаны турында кыскача мәгълъмат бирдек, дастанның өйрәнелү дәрәҗәсен яктырттык. Беренче бүлектә тикшерелү объекты булган “Идегәй” дастанындагы төп лексик категорияләрдән гомумтөрки сүзләр, гарәп-фарсы алынмалары, синоним һәм антоним сүзләр тикшерелде. Аерым бүлекчәдә нугай халкы һәм теленә бәйләнешле фикеләр әйтелде, “Идегәй” дастанында кулланылган нугай элементлары анализланды. Икече бүлектә дастандагы сүзнең күчерелмә мәгънәсенә нигезләнгән сурәтләү чаралары (чагыштыру, эпитет, метафора, җанландыру, гипербола һәм литота, фразеологизмнар) өйрәнелде. Өченче бүлек исә дастандагы поэтик синтаксис чараларын ачыклауга багышланды, биредә кабатлау, акромонограмма күренешләренең дастанның тел тукымасында башкарган сәнгати үзенчәлекләре билгеләнде. Йомгакта төп нәтиҗәләр гомумиләштерелеп бәян ителде. Кушыталарда “Идегәй” дастанында кулланылган нугай сүзләрен тәшкил иткән сүзлекчә һәм дәрестә кулланыр өчен биремнәр һәм тестлар урнаштырылды. Соңыннан эш барышында кулланылган шартлы кыскартылмалар исемлеге тәкъдим ителде.

Борынгы төрки телнең төп нигезен тәшкил итә торган сүзләр бар. Болар – туганлык терминнары, табигать күренешләрен белдерә торган сүзләр, хайван, кош-корт атамалары, хәрби лексика, иҗтимагый тормыш белән бәйле атамалар, топонимика һ.б. Борынгы төрки телнең лексик байлыгын тулы чагылдырган хезмәт – “Борынгы төрки сүзлек” («Древнетюркский словарь») [ДТС, 1969: 676].

Тере телләрнең һәм иске язма истәлекләрнең лексикасын анализлаганда, тикшеренүнең системалылыгы мәсьәләсе бөтен тулылыгы белән килеп баса. Лексикология буенча язылган хезмәтләрдә семантик классификация киң кулланыла [Кузьмина, 2003: 77]. Һәрбер телнең сүзләре семантика нигезендә, ягъни мәгънәләрнең бертөрлелеге яки якынлыгы нигезендә төркемләнә ала. Билгеле булганча, морфологиядә телнең сүзлек составы сүз төркемнәренә бүленә, алар бер үк вакытта семантик категория дә булып торалар, чөнки әлеге сүзләр бер үк лексик мәгънәгә ия. Шуңа күрә дә лексик яссылыкта сүз төркемнәре – ул сүзләрнең лексик-семантик төркемнәре [Ахманова, 1966: 73]. Һәр сүз төркеме эчендә семантик билге (мәгънә, семантик компонент, сема) ягыннан якын булган сүзләр аерылып чыга. Шунлыктан сүз төркемнәре лексик-семантик төркемнәргә, ә алары үз чиратында лексик-семантик төркемчәләргә бүленәләр. Соңгыларын исә синонимик рәтләргә кадәр аерып карарга мөмкин [Кулиев, 1975: 28]. Галимнәр фикеренчә, хәзерге тел белемендә билгеле бер телнең сүзлек составын лексик-семантик төркемнәргә бүлеп тикшерү универсаль булып санала.

Чыгарылыш-квалификация эшендә лексиканы тикшерү М.И.Рәсүлова бүленешенә нигезләнеп башкарылды [Рәсүлова, 2005: 45]:

I – Җиһан һәм җир төзелешенә бәйле төшенчәләрне белдергән сүзләр:

1) ландшафт терминнары;

2) метереологик һәм астрономик терминнар;

3) вакыт берәмлекләрен белдергән сүзләр;

II – Тереклек дөньясына бәйле сүзләр:

1) кешенең тән төзелешенә караган сүзләр;

2) хайван, җәнлек, кош-корт атамалары;

3) табигать күренешләре атаалары;

III – Җәмгыять төзелешенә бәйле сүзләр:

1) туганлык һәм гаилә мөнәсәбәтләрен атый торган сүзләр;

2) ялгызлык исемнәре;

3) һөнәр һәм профессия белдергән сүзләр;

4) абстракт төшенчәләр.

“Идегәй” дастанынындагы борынгы төрки катламга караган лексиканы да шушы бүленешкә нигезләнеп анализладык.