«Исемнәр ясалышының кайбер үзенчәлекләре»

Телнең сүзлек хәзинәсе берничә төрле юл белән үсә. Аның үсү юлларының берсе – яшәп килә торган лексик материалдан яңа сүзләр һәм яңа сүз формалары ясалу. Ясалма сүзләрнең күпчелеге төрле грамматик чаралар ярдәмендә барлыкка килә. Мәсәлән, менә бу сүзләрнең бер төрлесе - сүзне сүзгә кушу, икенчеләре кушымчалау юлы белән ясалган: урынбасар (“урын+басар”), көнкүреш (“көн+күреш”), бераз (“бер+аз”), алмачуар, ала - кола, кеше - мазар, кошчык, күлмәкчән, унлык, яшелчә, күзәт, күрсәт, яхшыр, яхшыра, ахылда, ахылдама, килгәлә, көлемсерә

һ. б.

Шул ук вакытта кушу һәм тезү юллары белән кушма һәм тезмә сүзләр ясалу да дәвам иткән. Алай гына да түгел, хәзерге татар телендә шул югарыдагы әөтеп үтелгән ысулларның барлыгы берьюлы катнашып ясалган сүзләр дә күп. Мәсәлән: юлбашчы (“юл+баш+чы”), авыл хуҗалыгы, быелгы (“бу+ел+гы”), көнчыгыш, аккошкай, егерме бишенче, туксан бишенче (“тугыз+ун биш+ енче”).

Яңа сүзләр һәм төрләр шулай ук татар телендә яшәп килә торган сүзләрнең мәгънәләрен үзгәртү юлы белән дә ясалалар (лексик - семантик юл). Мәсәлән, соңгы чорда йомгак сүзе русча “итог” мәгънәсендә, койрыкта сүзе “артта калу” мәгънәсендә кулланыла.

Шулар өстенә тагын татар телендә фонетик үзгәреш юлы белән дә яңа сүз ясау булган. Кайбер сүзләрнең авазлары чиратлашу, алышыну яки басым ясау урыннары үзгәрү нәтиҗәсендә башка мәгънәле сүзләр килеп чыккан. Хәзерге татар телендә дә аның кайбер калдыклары очрый. Мәсәлән: кодача' - исем, кода'ча - рәвеш, өя - оя, төзү - тезү, сөзү - сөрү. Ләкин бу соңгы юл белән сүз ясалу татар телендә дәвамлы булып китә алмаган. Андый юл белән сүз ясалу хәзерге татар тукталган.

Төрки телләрдә сүзләр ясалышын өйрәнү XIX гасырда башлана. Сүзьясалышы мәсьәләләре ул вакытта грамматикаларда гына карала. Мәсәлән, А. Казембек үзенең грамматикасында биш исем ясаучы кушымча китерә. «Алтай теле грамматикасы» авторлары унтугыз исем ясаучы кушымча китереп, аларның төп мәгънәләрен ачалар. Н. И. Ашмарин фикеренчә, исем ясаучы унөч кушымча бар. Н. Ф. Катанов тува телендә исем ясаучы унике кушымча күрсәтә, кайберләренең мәгънәләрен билгели. Фигыльдән исем ясаучы кушымчаларга ул тукталмый. В. А. Гордлевский төрек телендә исем ясаучы унтугыз кушымча китерә. Н. К. Дмитриев башкорт телендә исем ясаучы унөч кушымча билгели, әмма алар арасында башкорт телендә сүз ясаучы булып тормаган, бары алынмаларда гына очрый торган -ист, -ер кебек кушымчаларны да китерә. Л. Н. Харитонов якут телендә исем ясаучы ундүрт кушымча таба. Н. П. Дыренкова хакас телендә кырык тугыз кушымча билгели, әмма аларның бер төркеме сыйфат ясаучы булып торалар (-гер, -чан, -к, -чак, -кай һ. б.).

Исемнәрнең кушымчалар белән ясалышы Н. А. Баскаковның ка-ракалпак теле грамматикасында җентекле тикшерелгән. Галимнең фикеренчә, каракалпак телендә ясалма исемнәр ясауда егерме сигез кушымча катнаша [Баскаков, 1952]. А. Н. Кононов грамматикаларында исемнәр ясалышы лаеклы урын алып тора. Мәсәлән, үзбәк теле грамматикасында ул исем ясаучы кырык дүрт кушымча китерә. «Төрекмән теле грамматикасы» авторлары исем ясаучы кырык сигез кушымча билгелиләр [Кононов, 1960].

Хәзерге вакытта кушымчалар белән сүзләр ясалышы, аерым алганда исемнәр ясалышы турында берничә зур хезмәт бар. Алар арасында беренче читатта Э. В. Севортянның югары фәнни дәрәҗәдә язылган монографиясен күрсәтергә кирәк. Бу хезмәттә әзербайҗан телендә кушымчалар ярдәмендө исемнәр ясалышы бер системага салып өйрәнелә, кушымчаларның мәгьнәләре ясаучы нигезләргә бәйләп ачыла, төрки телләрдә кушымчалар белән сүзләр ясалышына тирән тарихи экскурслар үткәрелә [Севортян, 1966].

Аерым төрки телләрдә исемнәр ясалышы, шул исәптән кушымчалар ярдәмендә исемнәр ясалышы, традицион планда Г. С. Садвакасов, Т. М. Гарипов, А. X. Соттаев, А. Ю. Бозиев хезмәтләрендә тикшерелә. Әзербайҗан, кыргыз, карачай-балкар телләрендә сүзьясалышы, шул исәптән кушымчалар белән исемнәр ясалышы, С. Джафаров, Б. О. Орузбаева, М. А. Хабичев хезмәтләрендә өйрәнелә.

Югарыда китерелгән барлык хезмәтләр барсы бергә төрки тел-ләрдәге сүзьясалышын өйрәнүдә зур өлеш булып торалар.

Кушымчалар белән исемнәр ясалышы беренче татар грамма-тикаларында ук карала башлый. Мәсәлән, И. Гиганов үзенең грам-матикасыңда исемнәрдән һәм фигыльләрдән исем ясаучы берничә кушымча китерә [Гиганов, 1801]. А. Троянский үзенең грамматикасының беренче басмасында исем ясаучы ике кушымча күрсәтә, икенче басмасында аларның саны арта [Троянский, 1814 ]. М. Иванов исем ясаучы егермегә якын кушымча китерә, аларнын төп мәгънәләрен билгели [Иванов, 1852].

К. Насыйри кушымчалар ярдәмендә исемнәр ясалышына нык игътибар итә. Аның фикеренчә, татар телендә исемнәрдән һәм фи-гыльләрдән исемнәр ясаучы унтугыз кушымча бар [Насыйри, 1895; 1975].

Татар сүзьясалышы фәненә нигез салучы һәм күренекле морфолог Ф. А. Ганиев алга таба язылган грамматикаларны тикшереп, аларда сүз ясалышы аффиксларының төрле санда булуларына игътибар итә һәм түбәндәгечә яза: “XX гасыр башындагы мәктәп грамматикаларында кушымчалар белән исемнәр ясалышында, элекке грамматикалар белән чагыштырганда, яңалык юк. Октябрь революциясеннән сон, башлангыч елларда ук татар теленең өч грамматикасы басылып чыга, анда сүзләр ясалышы да карала. Мәсәлән, Г. Ибраһимов грамматикасында - унике, Җ. Вәлидидә - алтмыш ике (сыйфат кушымчалары белән бергә), Г. Алпаровта - ундүрт исем ясаучы кушымча тикшерелә. Шуны да әйтеп үтәргә кирәк: Г. Алпаров -асы, -мак, -ыйсы кебек грамматик кушымчаларны да сүзьясагыч итеп карый” [Ганиев, 2006; Б. 45].

60 нчы елларда В. Н. Хангилдин һәм Д. Г. Тумашева граммати-калары дөнья күрә. В. Н. Хангилдин исем ясаучы - егерме сигез, Д. Г. Тумашева унтугыз кушымча китерәләр, кушымчаларның мәгънәләрен ачалар. Әмма бу хезмәтләрдә кушымчаларның тулысынча мәгънәләре ачылмый, мәгънәләр ясаучы нигезләргә бәйләмичә билгеләнә. Ф. С. Фасеев терминологиягә бәйләп сүзьясагыч кушымчаларны шактый җентекле тикшерә. 1965, 1970 һәм 1972 нче елларда басылып чыккан грамматикаларда сүзьясалышын өйрәнүдә, В.Н. Хангилдин грамматикасы белән чагыштырганда, бернинди яңалык юк.

Татар тел белемендә сүз ясалышы проблемалары Ф. А. Ганиев хезмәтләрендә киң һәм фәнни тирәнлектә куелып, чишелеш тапты. Әйтергә кирәк, ул татар тел белемендә сүз ясалышы фәненең күп кенә теоретик нигезләрен эшкәртте, монографик планда саллы хезмәтләр язды [Ганиев, 1982; 1985, 2002]. Бу автор һәр сүз төркемендәге сүзләрнең ясалыш үзенчәлекләрен, аларның ясалыш ысулларын җентекләп тикшерде [Ганиев, 2 ]. Әлеге авторның “Хәзерге татар әдәби телендә сүзьясалышы”(2006) уку ярдәмлегендә исемнәрнең ясалышы мәсьәләләре киң һәм җентекле итеп яктыртылган.

Чыгарылыш квалификацион эшенең максаты булып исемнәр ясалышының кайбер үзенчәлекләрен тасвирлау һәм анализлау, исемнәр ясалышының ысулларын, ясагыч кушымчаларның күплеген һәм төрлелеген билгеләү тора.

Күрсәтелгән максатка ирешүдә түбәндәге бурычлар куелды һәм чишелде:

- сүзьясалыш ысулларының теоретик нигезләрен тасвирлау;

- исемнәр ясалышының үзенчәлекләрен барлау һәм тасвирлау;

- кушымчалау ысулы аффиксларның кулланылышы буенча төрләрен бүлеп чыгару һәм тасвирлау;

- мәктәптә исемнәр ясалышын өйрәнүнең кайбер алымнарын тасвирлау.

Чыгарылыш квалификацион эшенең методологик нигезе булып рус һәм татар тел белемендәге бу өлкәгә караган фәнни һәм теоретик характердагы хезмәтләр торды. Аларның авторлары В. В. Виноградов, Е. С. Кубрякова, Е. С. Улуханов, Н. А. Баскаков, Н. К. Дмитриев, Э. В. Севортян,

Т.М. Гарипов, Ш. Рамазанов, Ф. А. Ганиев, В. Н. Хангилдин, Д. Г. Тумашевалар.

Чыгарылыш эшен башкарганда тасвирлама, чагыштырма, компонентлы анализ тикшеренү методлары кулланылды.

Структур - төзелеш ягыннан чыгарылыш квалификацион эше кереш, өч бүлектән торган төп өлештән, йомгак һәм библиографиядән тора.

Сүзьясалышы синтаксис белән дә тыгыз бәйләнгән. Бик күп кушма сүзләр синтаксис берәмлекләрдән ясалганнар. Кушма сүзләргә характеристика биргәндә һәм аларның асылын ачыклаганда аларда булган синтаксис мөнәсәбәтләрне читләтеп узып булмый. Аерым кушымчаларның килеп чыгышын ачыклаганда сүзләр арасындагы синтаксис мөнәсәбәтләрне исәпкә алмыйча булмый, чөнки төрки телләрдә кушымчаларның бер өлеше мөстәкыйль яки ярдәмче сүзләрдән килеп чыккан.

Сүзьясалышы үзенең кайбер яклары белән лексикология белән дә бәйләнгән. Сүзьясалышы вакытында сүзнең яңа формасы түгел, ә яңа төшенчә яки төшенчәнең төсмерен белдергән яңа лексик берәмлек барлыкка килә. Билгеле, сүз телнең берәмлеге буларак лексикологиянең дә өйрәнү объекты булып тора. Шулай итеп, сүз синонимия, антонимия, омономия күзлегеннән, аның активлыгы һәм пассивлыгы, чыгышы ягыннан характерланырга мөмкин.

Һәр сүз авазлар ярдәмендә материаль чагылыш таба һәм мәгънә белән тавыш формасының бергәлеген тәшкил итә. Яңа сүзләр шул телнең фонетик законнарына ярашлы рәвештә ясала. Әйтик, татар телендә һәр кушымча ясаучы нигезгә сингармонизм законыннан чыгып ялгана: авыл +даш, әмма сер+дәш. Шуның нәтиҗәсендә кушымчалар телебездә һәрвакыт ике – нечкә һәм калын – вариантта була.

Татар теленең төп фонетик күренешләре: редукция, элизия, ассимиляция һ. б. сүзьясалышында да чагылалар: күренеш → күрнеш, сары ут → сарут, таба агач → табагач, чалгы, чапкы һ.б.ш.

Сүзьясалышының стилистика белән дә билгеле бер бәйләнеше бар. Яңа ясалган теләсә нинди сүз стильгә карата нейтраль түгел. Кайбер сүз ясаучы чаралар, мәсәлән, -ылда/-елдә, -чак/-чәк, -чык/-чек кушымчалары чәрелдә, такылда, бәйләнчек, иренчәк кебек сүзләргә ачыктан–ачык экспрессив–эмоциональ төсмер өстиләр.

Тел тарихы белән дә сүзьясалышының бәйләнеше бар. Аның күп кенә чаралары үзгәрәләр, бер үк хәлдә булмыйлар. Телнең тарихи үсеш процессында сүзьясагыч кайбер чаралар һәм ысуллар үзләренең активлыгын югалталар, яңа сүз ясауда катнашмый башлыйлар, хәтта үлегә әйләнәләр. Кайберләре, киресенчә, активлашалар[ Татар грамматикасы. – т.1. – 1998. Б. 202]. Мәсәлән, арыслан, куйан, болан, йомран сүзләрендәге -ан кушымчасы хәзерге көндә үле кушымчага әйләнгән -чы/-че, -лаштыр/-ләштер, -лык/-лек кушымчалары хәзерге көндә бик продуктив, алар алынма сүзләрдән дә яңа сүз ясыйлар: тракторчы, дизельче, активлык, продуктивлы һ. б.