«Образ родного края в прозе амирхана еники»

Туган ил, туган як темаларынннан башка Ә. Еники иҗатын күз алдында да китерү кыен булыр иде. Бу тема фронттан кайткан егетнең туган-үскән шәһәрен – аның урамнарын, кешеләрен яңадан күрү шатлыгында да (“Икенче көнне”), авылга кунакка кайткан кызның туган-җир ялан, кешеләрнең матурлыгын беренче тапкыр төсмерли башлавында (“Туган туфрак”) яисә Акъәбинең гомер турындагы уйлануларында да (“Әйтелмәгән васыять”) үзенчәлекле чагылыш таба.

Әмирхан Еники табигатьнең төрле вакытын, төрле чагылышларын тасвир үзәгенә алырга ярата. Бер урында кеше белән табигать арасындагы бәрелешне сурәтләсә, икенче җирдә галәмнең ике көче арасындагы дуслыкны, гармонияне, иплелекне тасвирлый.

Язучы кешегә хас сыйфатларны табигатькә күчереп тасвирлау ысулына еш мөрәҗәгать итә. Бу алым белән кеше һәм табигать арасындагы якынлыкны ачарга омтыла. Табигать тормышын, матурлыгын тирәнтен аңлый торган, аның халәтендәге кечкенә генә яңарышны да күреп, сиземләп ала алган бөек зат дип әйтсәк һич кенә дә ялгышмабыз.

Яшь буынны тәрбияләү, гасырлар буе тупланган тәҗрибәне тапшыру, гореф-гадәтләрене, традицияләрне саклау, дәвам итү; яхшылык һәм явызлык , ярату һәм нәфрәт, батырлык һәм куркаклык, Ватанга тугрылык һәм сатлык җанлык төшенчәләрен аңлату − кешелек дөньясы барлыкка килгәннән юкка чыкканчыга кадәр һәрвакыт актуаль проблемаларның берсе булып тора.

Шулай ук, Ә. Еники иҗатында табигать хәзерге кешенең фикерләү рәвешен, хис-тойгы дөньясын күрсәтү чарасы булып кына калмый, ә аның сиземләү чыганагына әверелә.

Табигать без – балаларына гаҗәеп хәзинәләр биргән. Сый-нигъмәтләр белән туендыручы кара туфрак, сулар һава, эчәр су. Болар – бәяләп бетергесез байлык: берсе генә булмаса да, җирдә тормыш юк. Автор билгеләвенчә, нәсел башларыбыз үз авыл, шәһәрләрен нәкъ менә чишмә, су буйларына корганнар, суның кадерен белгәннәр. Чишмәләрне халык гомер-гомергә яраткан, кичке уеннар су бенда үткән, гашыйк парлар чишмә буенда вәгъдәләр бирешкән. Көянтә чиләк белән су буена төшкән кызларны егетләр күзләгән. Һәр авылның иң хөрмәтле, иҗтиһатлы картлары чишмәләрне караганнар.

Әмирхан Еники өчен туган җир табигате турында кайгырту – үз балаларының һәм оныкларының киләчәге турында кайгырту ул.

Әдипкә хас шигърилек, нәзакәтлелек, моңсулык, нәфислек ул язган әсәр исемнәрендә үк чагылып тора. Аларның һәрберсе кеше күңелендәге изге, саф хисләрне барлык мөмкинлеге белән уятырлык итеп сайланган, әсәрнең идея-эстетик кыйммәтен тулысынча биреп җиткерерлек итеп әйтелгән: ”Рәхмәт, иптәшләр”, “Туган туфрак”, “Матурлык”, “Төнге тамчылар”, “Әйтелмәгән васыять”, “Җиз кыңгырау”, “Гәләндәм туташ хатирәсе”, “Рәшә”, “Яшьлек хатасы”, “Йөрәк сере”, һ.б. Һәрберсе энҗедәй кадерле, әдипнең тынгысыз күңеле, йөрәге аша үтеп, бердәнбер мөмкин булган исем дәрәҗәсенә күтәрелгән метафора. Әсәр исемнәренең күбесе хикәяләү белән мәгьнәви, идея-эстетик, композицион-структур яктан тыгыз бәйләнгәннәр.

“Һәр кошның – үз моңы” ди халык. Ә. Еники дә – әдәбиятыбызда үз моңы, үз темасы, үз яңгырашы булган әдип. Аның геройлары тыйнак, гадәти кешеләр. Әдипнең кайта-кайта үткәнне – ретроспектив сүрәтләве геройларның эчке матурлыгын тасвирлауда җитди ярдәмче чара булып тора.

Ә. Еники – татар әдәбиятын куп төрле әдәби типлар, тормышчан образлар белән баеткан язучы. Аларда әдип үз заманы героеның катлаулы язмышын, каршылыклы характерларын күрсәтә.

Әдипнең иҗат дөньясы киң һәм күпкырлы. Аның әсәрләрендә сүрәтләнгән туган як образы нигездә тирән эчке кичереш, уйлану, сиземләү кебек катлаулы психологик халәтне бирү ярдәмендә ачыла. Ул – кешеләр язмышындагы, аларның үзара мөнәсәбәтләрендәге авыр хәлләрне, драматик кичерешләрне тирән аңлаучы һәм шуларны үзенә хас чаралар ярдәмендә сәнгать чынлыгына әйләндергән сүз остасы.

Язучының күпчелек әсәрләре авыл тормышы язмышына багышланган. Аларда авыр һәм кырыс тормыш күренешләре теркәлеп калган. Шул вакыйгалар белән бергә үрелеп туган як табигате дә бик матур, үзенчәлекле итеп бирелә. Чын сәнгать әсәрләренең бернинди вакыт яңгыры да җуеп бетерә алмый торган бизәкләре, мәңгелек сыйфат һәм хәсиятләре була. Алар Әмирхан Еники әсәрләрендә дә байтак. Шуларның иң мөһиме – язучы әсәрләренең тормышчан көче.

Никадәр генә сәләтле һәм талантлы язучы булмасын, әгәр үзе сурәтли торган тормышны әйбәт белмәсә, Әмирхан Еникинең әсәрләре бу кадәр мәгънәле, фикерне һәм игътибарны җәлеп итәрлек булмас иде.

Күп төрле сыйфатлар арасыннан аеруча әһәмиятле дип уйланган тагын берсен билгеләп узасы килә. Сүз әдәби герой һәм ул үскән тормыш шартлары, туган җиренең табигате, урман-сулары, аларның бер-берсенә үзара мөнәсәбәте, йогынтысы турында бара.

Әмирхан Еники үзенең хикәя-повестларында маҗараны, кискен борылышлы, җитез хәрәкәтле, үтә эффектлы вакыйгалар белән мавыкмый. Еш кына ул гади, гадәти кешеләргә якын-кадерле хәл-вакыйгаларны ала да, шуларның хәрәкәте дәвамында, шуларга бәйле рәвештә кеше күңеленең моңарчы без белмәгән якларын чигеп-рәсемләп бирә, күңел картинасы тудыра.

Бу яктан килгәндә, ата-ана образларының роленә һәм аларның күп кенә очракта безнең әдәбиятка хас традицион сыйфатларны дәвам иттерелүенә аеруча игътибар итмичә булмый. “Бер генә сәгатькә”дәге Галимҗан абзый белән Мәрьям абыстай, “Тауларга карап”тагы Локман карт, “Әйтелмәгән васыять”тәге Акъәби белән Миңлебай бабай – болар һәммәсе кешелекле матур сыйфатларга ия булган һәм язучы иҗат концепцияләренең үзәгендә торган геройлар дияргә мөмкин. Локман карттан соң гомумиләштерү планында эшләнгән һәм үзенең әдәби-мәгънәви көчен тирән психологик җирлектә ачкан типлардан берсе – Акъәби дисәк, һич тә артык булмас.

Сүз әдәби герой һәя ул үткән тормыш шартлары, туган җирнең табигате, урман-сулары, аларның үз-үзләрен тотышын һәм язмышын тормыш шартларына, җир-суына бәйләп, шулардай аерылгысыз итеп сурәтли алган. Җир һәм кеше, колхоз һәм колхозчы, авыл һәм шәһәр кешесе, алар арасындагы мөнәсәбәт, аларның үз-ара бәйләнеше һәм бер-берсенә йогынтысы – язучы әсәрләренең буеннан буена сузылып килә.

Әмирхан Еники безнең әдәбиятта күңел төпкелләрен бик тирәнтен, мавыктыргыч итеп яктырта белүе белән аерылып тора. Ул катлаулы чынбарлыкны, кешеләр тормышын гүяки эчке яктан яктырта, хәл-вакыйгаларны геройлар күңеле аркылы үткәреп тасвирлый, уй-кичерешләрне шагыйранә пөхтәлек белән аһәңле итеп бәян итә.

Чыннан да, Әмирхан ага ашыкмый-кабаланмый, тирән уйланып, һәр сүзен үлчәп яза, зәркәнче төгәллегенә омтыла. Аның әсәрләрендә психологик тирәнлек белән сәнгатьчә камиллек, кыюлык, иҗтимагый үткенлек кушыла, кеше образлары нигездә тирән эчке кичереш, уйлану, сиземләү кебек катлаулы психологик халәтне бирү ярдәмендә ачыла. Ул – кешеләр язмышындагы, аларның үзара мөнәсәбәтләрендәге авыр хәлләрне, драматик кичерешләрне тирән аңлаучы һәм шуларны үзенә генә хас чаралар ярдәмендә сәнгать чынлыгына әйләндергән сүз остасы.

Әмирхан Еникинең иҗат сере дә кешенең нәкъ шул эчке дөньясын сүрәтләүгә кайтып кала. Бигрәк тә кайбер әсәрләре халкыбыз күңеленә салынган , гасырлар буе аның рухи байлыгы булган сүзсез моң кебек. Аларда сагыну да, шатлану да, боегу да, талпыну да, көч тә, бөтен авырлыкларны, кайгыларны җиңеп чыгуга ышаныч та.

Язучының төп кыйбласы – туган илгә һәм халкына хезмәт итү. Әдипнең күпчелек әсәрләре авыр авыл тормышы язмышына багышланган. Аларда авыр һәм кырыс тормыш күренешләре теркәлеп калган. Шул вакыйгалар белән бергә үрелеп туган як, аның табигате дә бик матур, үзенчәлекле итеп бирелә.

Гомумиләштереп әйткәндә, Әмирхан Еники иҗатында туган як образы зур урын алып тора. Туган ягына булган мәхәббәтен иҗат җимешләре аша укучыларына җиткерә язучы. Ул туган иленең матурлыгы белән соклана, аннан ямь ала, иң мөһиме – аның белән горурлана.

Йомгаклап әйткәндә, үзең иҗади фантазиясе ярдәмендә әдип Ә.Еники җәмгыятебезне борчыган әхлак-әдәп, кешеләр арасындагы мөнәсәбәт, кеше һәм аның киләчәге һ.б. шундый мәсьәләләрне үзәккә куя. Автор укычыны тамырларын онытмаска, онытканнарын эзләргә чакыра. Әдәби әсәрнең кыйммәте – әнә шундый дәрт уятуда. Туган җирне, туган телне, туган авылны бөтен барлыгы белән ярату, сагыну – илаһи көч ул, һәм менә шул көч Ә.Еникинең без тикшергән “Әйтелмәгән васыять” һәм башка әсәрләрендә дә зур тирәнлек һәм көчле экспрессия белән күрсәтелгән.

Бу тема, ягъни югары әхлак сыйфатларын тәрбияләү мәсьәләсе, бүгенге җәмгыять өчен тагы да зарур һәм актуаль. Чөнки бөек тарихы булган мәдәниятле, затлы милләтебез бу сыйфатларын югалта бара. Җәмгыятьнең тискәре күренешләре тамырыбызга кадәр үтеп кереп, милләтебезне эчтән тарката, аның яшәүгә булган өметен бетерә бара. Соңгы берничә елда әхлаксызлык күренеше тормышыбызның күп ягына үтеп керде. Мондый шартларда әдәби әсәрләрнең яшь буынга әхлак тәрбиясе бирүдә әһәмияте гаять зур. Бу нисбәттән Ә.Еники иҗатын өйрәнү, аның әсәрләрендә күтәрелгән мәсьәләләрне тирәнтен тикшерү әхлак мәсьәләләрен күпмедер дәрәҗәдә хәл итүгә ярдәм итәчәк, чөнки нәфис сүз, сәнгать чаралары ярдәмендә кешедә югалып бара торган иң изге әхлакый-рухи кыйммәтләрне торгызу, Җир-анага игелек, хөрмәт хисләрен уяту, кешелеклелек тәрбияләү бүгенге көндә көн кадагына сугардай актуаль мәсьәләләрдән.

Милли яшәеш моделе буларак туган як – туган яки торган җир генә түгел, ул – һәрвакыт юксындыра торган алыштыргысыз сакраль үзәк, изге урын. Бу хакыйкать Ә. Еники һәм шул чор башка әдипләр: А.Гыйләҗев, Г.Ахунов, М.Мәһдиев прозасында да иң югары биеклеккә ирешә.