«Парные слова в татарском языке»

Һәр телнең сүзлек составы, нигездә, ике төрле юл белән байый: а) телнең эчке чаралары белән яңа сүзләр ясалу; ә) сүзләрне башка телләрдән алу, үзләштерү.

Сүзләр ясалуның түбәндәге ысуллары бар:

1) фонетик (аваз төшеп калу, авазлар чиратлашуы, басымның күчүе, нигез нечкәрүе);

2) лексик-семантик (сүзләрнең күчерелмә мәгънәләренә нигезләнеп

яңа сүз барлыкка килү);

3) морфологик (сүзьясагыч кушымчалар ялгану);

4) синтаксик (нигезләр кушылу, сүзтезмәнең лексикальләшүе, сүзтезмәнең кушымча алып кушма сүзгә күчүе);

5) конверсия (лексик-грамматик).

Сүз ясалу ысулы буларак, безнең тикшерү объекты булган парлы сүзләр лексик-семантик, стилистик яктан аерым кызыксыну тудыра, чөнки алар тел баюына, лексик состав һәм сүз мәгънәсе киңәюенә ярдәм итәләр.

Парлы сүзләр барлыкка килү телебезнең лексик байлыгын күләм ягыннан гына баетып калмый, ә бәлки шактый күп төрле мәгънә төсмерләрен бирә алуда да ифрат киң мөмкинлекләр тудыра. Ул төсмерләр, нигездә, түбәндәгеләрдән гыйбарәт: гомумиләштерү, хәрәкәтнең өзлексез булуы, кабатлануы, интенсивлык, конкретлык, җыелмалык, образлылык һ.б. Димәк, парлы сүзләрдәге мәгънәви төрлелек, киң кулланылыш телне, һичшиксез, эчке яктан баета, күп мәгънәле итә һәм, шуның белән бергә, яңа стилистик мөмкинлекләр ача, төрле синонимик оялар барлыкка китерә.

Парлы сүзләр үзенә генә хас лексик-семантик һәм грамматик үзенчәлекләре белән телнең башка күренешләреннән аерылып тора. Төрки телләргә аеруча хас булган бу тел чарасын төрле яклап һәм тирәнтен өйрәнү гомум тел белеме өчен дә зур әһәмияткә ия.

Парлы сүзләрнең кулланылу өлкәсе ифрат киң. Алар барлык сүзлекләрдә хаклы урын алганнар. Шулай булуга карамастан, бу тел күренеше татар тел гыйлемендә әлегә кадәр тиешенчә тикшерелеп һәм фәнни яктан эшкәртелеп җитмәгән. Шуңа күрә парлы сүзләр – татар тел белемендә фәнни хәл итүне таләп иткән актуаль мәсьәләләрнең берсе булып кала килде.

Төрки тел белемендә сүзләрнең парлашып яки кушлашып килүләре нигезендә лексикалашуы, яңа лексик берәмлекләр барлыкка килүе, аларның сүзьясалыш очрагында аерым бер категория тәшкил итүләре турындагы төрле һәм каршылыклы фикерләр парлы сүзләрне лексик-семантик һәм стилистик планда монографик тикшерүнең актуальлеген тагы бер кат раслый.

Хәзерге вакытта татар телендә парлы сүзләр кулланылмаган бер генә өлкә-тармак та юк. Ләкин аларны файдалану өлкәсе бер үк дәрәҗәдә түгел. Алар фәнни хезмәтләргә, публицистик язмаларга караганда әдәби әсәрләрдә һәм халык иҗатында ешрак очрыйлар. Шуны да билгеләргә кирәк, парлы сүзләр шигъри әсәрләрдә чәчмә әсәрләргә караганда азрак булучан.

Парлы сүзләр – гаять үзенчәлекле лексик берәмлекләр. Аларның ясалышында төрки телләрдәге гомумилек тә көчле. Шуңа күрә бу төр лексик берәмлекләрне монографик планда тикшерү төрки телләргә хас булган уртак һәм аермалы якларны ачыклауга да зур ярдәм итә.

Лингвистик чыганакларда, сүзьясалышына багышланган хезмәтләрдә парлы сүзләр хакында шактый мәгълүмат тупланган. Башка төзелешле телләрдә, мәсәлән, урыс телендә, алар киң таралыш тапмаган.

А.Н. Гвоздев урыс телендә парлы сүзләрне кушма исемнәр, кушма сыйфатлар эчендә карый һәм аларны морфологик яктан ике төркемгә бүлә: а) ике кисәге дә сыйфатлардан ясалып, бер-берсенә «о(е)» интерфиксы белән тоташтырылган кушма сыйфатлар: русско-татарский, французско-итальянский һ.б.; ә) беренче кисәге исемнән ясалып, сыйфат булып килгән икенче кисәккә «о(е)» интерфикслары белән тоташкан сүзләр: вечерне-сменная, историко-архивный, почтово-багажный һ.б. [31, 265].

«Русская грамматика» күрсәтүенчә, сүзләр кушылып яңа берәмлекләр ясалу – телнең төрле даирәләре өчен дә югары продуктивлы тип, алар төрле стильләрдә дә кулланылалар [64, 243]. Ләкин кушмалар арасында парлы сүзләр зур урын алып тормый. Безнең фикеребезчә, бу урыс теленең флективлыгы, сүзьясалышта префиксаль, суффиксаль, префиксаль-суффиксаль, нигез кыскартып яңа сүз ясау һ.б. ысулларның гаять зур продуктивлыгы белән бәйле. Шул нигездә, урыс телендә сүзләрне парлап яңа берәмлекләр ясау өчен зур ихтыяҗ юк.

Төрки телләрдә кушма сүзләр хакында беренче мәгълүматлар «Алтай теле грамматикасы»нда күзәтелә. XIX гасыр азагында, XX гасыр башында нәшер ителгән күпчелек төрки грамматикаларда да алар хакында берникадәр мәгълүмат бирелә [34].

Тюркологиядә парлы сүзләр беренче тапкыр җентекле рәвештә Н.К. Дмитриев тарафыннан тикшерелә. Аның хезмәтләрендәге идеяләр соңрак язылган күп хезмәтләрдә теге яки бу дәрәҗәдә үстереләләр. Кушма һәм парлы сүзләрнең үзенчәлекләре гомумтөрки планда Р.М. Муллина, И.Г. Рамстедт, Э.В. Севортян, М. Рясянен, В. Котвич, С.Н. Муратов һ.б. хезмәтләрендә яктыртылды [54], [73], [63]. Парлы сүзләр турында мәгълүматларны без якут теле материалында Е.И. Убрятова, Н.К. Антонов [7], әзербайҗан теле материалында М.И. Адилов, Г.А. Байрамов [3], [4], [5], каракалпак теле материалында Н.А. Баскаков [12], төрекмән теле материалында Р. Бердяев [13], [14], үзбәк теле материалында А.Н. Кононов, А.К. Боровков, А.Г. Гулямов [45], [36], чуваш теле материалында С.П. Горский [32], уйгыр теле материалында А.Т. Кайдаров [43] хезмәтләрендә таба алабыз.

Н.К. Дмитриев башкорт теле материалында парлы сүзләрне җентекле тикшерә һәм парлы сүзләр, урыс һәм башка Европа телләрендәгедән аермалы буларак, төрле стильләрдә кулланыла, бу типтагы сүзьясалыш гаять продуктив дигән нәтиҗәгә килә. Аның фикеренчә, парлы сүзләрне семантик, фонетик, синтаксик нигезләр буенча классификацияләргә мөмкин. Н.К. Дмитриев башкорт телендәге парлы сүзләрне түбәндәге типларга бүлеп карый: 1) ике компоненты да реаль мәгънәгә ия һәм алар үзара синонимик мөнәсәбәттә: зыян-зарар, асыҡ-тишек; 2) бер компонентның мөнәсәбәте икенчесенә карата бөтеннең өлешкә яки өлешнең бөтенгә нисбәте кебек: тау-таш, һау-сәләмәт, һауыт-һаба; 3) бу тип берәмлекләрдә сүзнең берсе (гадәттә беренчесе) материаль мәгънәгә ия, ә икенчесе аның белән рифмалаша: сәй-мәй, һирәк-мирәк; 4) бу типта капма-каршы мәгънә белдерүче сүзләр парлы берәмлек төзиләр: тау-урман, атай-инәй [39, 74-75].

Башка тикшеренүчеләр фикеренә кушылып, Н.К. Дмитриев башкорт теле материалында түбәндәге фикерләрне куәтли: 1) иҗеге азрак булган берәмлек алдан килә: хәл-әхүәл, мал-тыуар; 2) иҗекләр саны бер булганда сузык авазга башланган сүз беренче куела: алтын-көмеш, алыш-биреш; 3) ике сүз дә тартыкка башланган очракта, беренче урынга спирант куела: һирәк-мирәк, сәй-мәй [39, 75-76].

Безнең карашка, иҗек принцибына нигезләнгән бүленеш барлык парлы сүзләрне дә үз эченә алмый - бу принцип белән ярашмаган берәмлекләр дә бар. Татар теле материаллары шуны раслый: шау-шу, иртә-кич, хатын-кыз, дус-иш, ашау-эчү һ.б. Н.К. Дмитриев кулланган башкорт теле материалы да бу фикерне раслый: сауыл-усак, һауыт-һаба, агай-эне, ҡәрендәш-ырыу, һатыу-алыу [39, 78].

Т.М. Гарипов, М.Х. Әхтәмов, башкорт телендәге кушма исемнәрне тикшереп, аларны ике типка бүләләр: 1) копулятив кушмалар (парлы сүзләр); 2) детерминатив кушмалар. Копулятив кушмалар арасында антонимик, синонимик мөнәсәбәтләргә корылган һәм тематикасы, разряды, классы ягыннан якын сүзләрдән төзелгән парлы сүзләр аерылып күрсәтелә. Парлы сүзләр шулай ук составлары (тамыр, ясалма, тамыр+ясалма), мәгънәләре (конкрет, абстракт), этимологиясе (башкорт сүзләре, гарәп-фарсы, урыс теленнән алынмалар) тикшереләләр. Парлы сүзләрнең компонентларының урнашу тәртибенә, басымына, сүзьясалыш типларының продуктивлыгына игътибар ителә [9, 110-112].

Т.М. Гарипов, М.Х. Әхтәмов шулай ук башкорт телендәге парлы сыйфатларны тикшереп, түбәндәге үзенчәлекләргә тукталалар: 1) парлы сыйфатлар бер-берсенә антонимик мөнәсәбәттә торучы сыйфатлардан һәм сыйфат фигыльләрдән ясала; 2) синонимик мөнәсәбәттә торучы сыйфат һәм сыйфат фигыльләрдән ясалалар; 3) үзара мөнәсәбәттә булмаган һәм кушымчалар ярдәмендә ясалган сыйфатлар парлаша; 4) парлы сыйфатлар парлы исемнәрдән кушымчалау юлы белән ясала; 5) калька ярдәмендә ясалган парлы сыйфатлар [9, 188].

Башкорт телендәге парлы рәвешләр З.З. Әпсәләмов, парлы фигыльләр А.А. Юлдашев тарафыннан тикшерелә [9, 203-204; 225]. Икенче компоненты беренчесенең морфонологик варианты булган урыҡ-һурыҡ, ыбыр-сыбыр, ала-ҡола, һалыш-һолош кебек берәмлекләр парлы сүзләргә кертелми һәм редупликация күренеше итеп карала [14, 193].

Татар тел белеме тарихында К. Насыйри парлы сүзләрнең үзенчәлекле лексик берәмлек булуына беренчеләрдән булып игътибар итә. Ул аларны сүз ясалу ысуллары эчендә карый һәм «тагылма» сүзләр дип атый; аларның берничә төрен күрсәтә, шактый тулы исемлеген тәкъдим итә [80, 290].

Г. Ибраһимов грамматикасында парлы сүзләрне атау өчен «юлдаш сүзләр», «сүз җилемнәре» кебек тәгъбирләр кулланыла. Аның фикеренчә, ике өлеше дә аңлашыла торган тау-таш, килем-китем кебек берәмлекләр – юлдаш сүзләр, ә икенче өлеше аңлашылмаган сүзләр (карт-коры) җилем сүзләр була [80, 290].

Г. Алпаров парлы сүзләрне шулай ук кушма сүзләр составында тикшерә. Ул аларны түбәндәге төрләргә бүлә: 1) тагылмалы кушмалар; 2) кабатлаулы кушмалар; 3) көчәйтүле кушмалар һәм аларның күп кенә үзенчәлекләрен билгели [6, 21].

Ш.А. Рамазанов үз хезмәтендә парлы сүзләр рәтенә хәл фигыль формаларын да кертеп карый [62, 155].

В.Н. Хангилдин грамматикасында парлы сүзләр хакында шактый киң мәгълүмат китерелә. Аның фикеренчә, төрки телләрдәгечә, татар теле нигезләрне кушу юлы белән яңа сүз ясау ысулын бик күптәннән үзләштергән булырга тиеш. Мал-туар, савыт-саба, бала-чага, эш-мазар, алпан-тилпән, сап-сары, ай-һай кебек мисалларны галим борынгылыкка мисал итеп китерә. Галим фаразынча, тезү юлы белән яңа сүзләр ясау киң җәелмәгән, моның сәбәбе − бу юлның яңа мәгънәле сүзләрне бик аз бирә алуында. Бары тик ата-ана, хатын-кыз берәмлекләре генә бөтенләй яңа мәгънәле яңа нигезләр ясый алганнар; бу тип ясалмалар төзелешләре ягыннан төрлелекләргә бик ярлы; алар төзелешләрен үзгәртмичә сакларга тырышалар, дип яза ул.

Х.Р. Курбатов парлы сүзләрне кушма сүзләр рәтендә карый. Д.Г. Тумашева татар телендә сүзьясалыш ысулларын тасвирлаганда парлы сүзләргә дә туктала һәм аларны составлары ягыннан түбәндәгечә бүлә:

1) якын мәгънәле яки синоним сүзләрдән торучы парлы сүзләр: уен-көлке, туган-тумача, мал-туар, кайгы-хәсрәт, агай-эне;

2) антонимнардан төзелүче парлы сүзләр: көне-төне, иртә-кич, килделе-киттеле;

3) икенче компоненты беренчесенең фонетик варианты булган

берәмлекләр: имеш-мимеш, китап-митап; яки хәзерге вакытта кулланылыштан төшкән сүз: савыт-саба, кыз-кыркын; яки мазар,

фәлән, ни кебек аерым сүзләр: күрше-фәлән, эт-мазар;

4) мөстәкыйль кулланылмый торган компонентлардан төзелгән парлы сүзләр: ыгы-зыгы.

Д.Г. Тумашева шулай ук парлы сүзләрнең күп очракта яңа берәмлекләр тудырмавын, бәлки сүзләрнең мәгънәләренә төрле төсмерләр өстәвен билгеләп үтә [81, 31].

Татар тел белемендә гади сөйләм үзенчәлеген тәшкил итүче җирле сөйләмнәрдәге парлы сүзләргә Г.Х. Әхәтов шактый зур игътибар итә. Ул аларны тематик төркемнәргә бүлә, лексик-семантик үзенчәлекләрен билгели. Тел тарихын өйрәнү өчен шактый кызыклы һәм бай материал туплый [8, 24].

Татар телендәге парлы сүзләр Ф.Ә. Ганиев хезмәтләрендә шактый җентекле өйрәнелгән. Ул парлы сүзләрне кушма сүзләр эчендә карый һәм парлы сүзләрне билгеләү өчен «куш сүзләр» дигән термин куллана. Аның фикеренчә, куш сүзләрнең компонентлары тигез хокуклылар һәм бер-берсенә бәйле түгелләр; куш сүзләрнең мәгънәләре метафоралашырга мөмкин: урын-жир, кыз-кыркын; кушма сүзләр бик борынгы заманда да, гарәп-фарсы сүзләре кергән чорда да (гореф-гадәт, үгет-нәсихәт, хәер-садака), бүгенге көндә дә барлыкка киләләр (тимер-бетон, яшелчә-жимеш) [80, 220].

Чыгарылыш квалификацион эшнең максаты булып татар телендәге парлы (куш) сүзләрне лексик-семантик һәм ясалыш, төзелеш үзенчәлекләре ягыннан тикшерү тора. Бу максатка ирешүдә түбәндәге бурычлар куелып чишелә:

1) парлы сүзләрнең лексик-семантик үзенчәлекләрен тикшерү;

2) парлы сүзләрнең семантик төрләрен ачыклау;

3) парлы сүзләрне тематик яктан классификацияләү;

4) парлы сүзләрнең ясалу һәм барлыкка килү тенденцияләрен ачыклау;

5) парлы сүзләрнең ясалыш һәм төзелеш үзенчәлекләрен сүз төркемнәре буенча тикшерү һәм хәзерге татар телендәге үзенчәлекләрне күрсәтү.

Тикшеренү материалы булып татар теленең аңлатмалы, диалектологик, русча-татарча, татарча-русча, төрле өлкәгә караган терминологик сүзлекләрдән, XIX, XX үрнәкләреннән тупланган парлы сүзләр хезмәт итә. Материаллар шулай ук халык авыз иҗаты үрнәкләреннән, төрле еллардагы матбугат басмаларыннан да алынды.

Чыгарылыш квалификацион эшнең теоретик һәм методологик нигезе булып гомуми һәм төрки тел белемендәге бу проблемага караган саллы хезмәтләр тора. Аларның авторлары – В.В. Виноградов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, К. Насыйри, Г. Ибраһимов, Г.А. Алпаров, Ш.А. Рамазанов, Д.Г. Тумашева, Ф.А. Ганиев, С.Ш. Поварисов.

Тикшеренү барышында тасвирлама, компонентлы анализ, чагыштырма-тарихи һәм статистик методлар кулланылды. Чыгарылыш квалификацион эшнең әһәмияте үзенчәлекле лексик берәмлекләр тәшкил итүче парлы (куш) сүзләрнең асыл сыйфатларын, телебездә кулланылуының үзенчәлекле якларын билгеләү-тикшерүдән һәм алынган нәтиҗәләрне сүзьясалыш теориясенә кертүдән гыйбарәт.

Чыгарылыш квалификацион эше структур яктан кереш, өч бүлектән торган төп өлештән, йомгак, файдаланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Төрки телләрдәге парлы сүзләрне махсус өйрәнүче С.Н. Муратов аларда компонентларның мәгънәләре берегүен фразеологик берәмлекләргә караганда тотрыклырак дип карый [53, 10]. Бу фикер чыннан да дөрес һәм игътибарга лаек. Моны түбәндәге билгеләр ачыклый. Парлы сүзләрдә компонентлар мәгънәләре буенча бер-берсеннән бөтенләй диярлек аерылмыйлар. Шуңа күрә алар арасында нинди дә булса башка сүзне кую мөмкин түгел. Икенчедән, парлы сүз бер бөтен лексик мәгънә ясый торган нигезне тәшкил итә. Парлы сүзнең соңгы компонентына нигездә һәртөрле кушымчалар ялгана: Ул ачлык елны, ун яшенә чыкканда өй тулы эне һәм сеңелләре белән ата-анадан ятим калды (Г. Бәширов).

Парлы сүзләрнең лексик-семантик табигате түбәндәге үзенчәлекләрдә чагыла:

1. Парлы сүзләр аларны төзүче компонентлар мәгънәләренең

органик синтезыннан ясала. Алар, башка лексик берәмлекләр кебек үк,

туры һәм күчерелмә мәгънәле була. Туры мәгънә ике компонентның гади

арифметик суммасыннан хасил була: тавыш-гауга, жир-су, йорт-ил, моң-зар, мал-туар, исәп-хисап, ишекле-түрле, буяну-сөртенү һ.б.

Бу яктылыкта ярга таба чыгып килгән ике ишкәкле көймә, аның алдыннан бата-чума йөзеп килүче берничә кеше күренде (Г. Гобәй); Тирә-як гаҗәп ма тур йомшак нурга чумган (Р. Төхвәтуллин). Аллы-гөлле гөлчәчәкне Иснә, бәгырем, исле ул; Үзе алсу, үзе нәфис, Бигрәк синең төсле ул (Халык җыры).

Күрүебезчә, бу парлы сүзләр үзләренең беренчел, ягъни туры мәгънәләрендә генә кулланылганнар.

2. Парлы сүзләрдә икенчел, ягъни күчерелмә мәгънә ике

компонентның үзенчәлекле берегеп, өченче яңа мәгънә тудыра алуы

нигезендә барлыкка килә. Мәсәлән, аңгы-миңге (тиле), ара-тирә

(кайчакта), имеш-мимеш (буш сүз), дәшми-нитми (эндәшми), илке-салкы (иренеп), теш-тырнак (барлык көчне куеп), урык-сурык (вакытсыз), ыгы-зыгы (буталыш) һ.б.

Сүз сәнгате осталары парлы (куш) сүзләрне төрле стилистик максатта куллана. Шунысы характерлы, аларның күбесе гади сөйләм лексикасына тартым. Мәсәлән: Мин бу тормышка тешем-тырнагым белән ябышып ятачакмын; Ул, әрнү һәм ярсуы белән кечкенә өй эченә сыя алмыйча, бәрелеп-сугылып тышка атылды (Г. Бәширов); Өй эчендә бер мәл ыгы-зыгы килеп алдылар (Ф. Хөсни); Ул көннәр буе иләс-миләс йөри, күзен бер урынга текәп, бик озак сөйләшмичә утыра, я кинәт кенә елап җибәрә иде (Г. Бәширов); Кул-аяк тимәгән яңа мәйданның запасын барлап чыктылар (Г. Ахунов).

Күрүебезчә, парлы сүзләр, бер тамырлы һәм бер нигезле лексик берәмлекләр кебек үк, туры һәм күчермә мәгънәдә була алалар.

Парлы сүзләрнең составы хакында сүз алып барганда, компонентларның семантик яктан берегү дәрәҗәсенә дә игътибар итәргә кирәк. Бу яктан татар телендәге парлы сүзләрне ике төргә бүләргә мөмкин:

1. Компонентларының урыннары даими булган парлы сүзләр. Бу төр парлы сүзләрдә компонентларның урыннарын алмаштырып куеп булмый. Әгәр компонентларның урыннары алыштырылса, парлы сүз белдергән тоташ мәгънә я бөтенләе белән, я өлешчә генә үзгәрә. Мәсәлән: ара-тирә (тирә-ара), ир-ат (ат ир), кош-корт (корт-кош), тәм-том (том-тәм) һ.б.