«Рассказы амирхана еники и изучение их в школе»

Ә. Еникинең хикәяләве ялыктырмый, туйдырмый, үзе артыннан укучыны бер мизгелгә дә калдырмый. Ә. Еникине кеше күңеленең җырчысы, дияргә мөмкин булыр иде. Аны кешенең эчке дөньясы, рухи байлыгы кызыксындыра.

Үсә төшкән саен ата-аналар белән балалар арасында бик күп яңа мәсьәлә килеп туа. Алар элек-электән, буыннан-буынга күчеп килгән, һәм бик күп язучы аларны үз иҗатларында чагылдырырга тырыша.

Әмирхан Еники безнең әдәбиятта күңел төпкелләрен бик тирәнтен, мавыктыргыч итеп яктырта белүе белән аерылып тора. Әдип кичерешләрнең үтә йомшак тибрәнешләрен, хисләр агымын, борышларын, эчке бәрелешләрне үзенә бертөрле зирәклек белән тоя, сизеп тора. Ул катлаулы чынбырлыкны, кешеләр тормышын гүяки эчке яктан яктырта, хәл-вакыйгаларны геройлар күңеле аркылы үткәреп тасвирлый, уй-фикерләрне шагыйранә пөхтәлек белән аһәңле итеп бәян итә. Бәлки шуңадыр каләмдәшләре аның иҗатын музыкага тиңлиләр. Әсәрләренең моңы, матур җыр кебек, соңыннан колакта яңгырап тора, күңелгә сеңеп кала.

Язучының хикәяләү алымы халыктан килә. Әдип үзе дә халыкчан итеп яза, әйтерсең, син якын дустың белән бергә чәй эчеп утырасың, ә ул сиңа бер дә кабатланмыйча гына сөйли дә сөйли. Ул сөйли, ә син күпне күргән, күпме кичергән бу тылсым иясенең авызына карыйсың да аның сихри сөйләвенә кушылып китәсең. Сөйли генә түгел, көйли дә кебек әле ул. Аның күп әсәрләре романтик моңсулык белән йөртелгән, әсәрләрнең нигезендә художникның үз эстетик дөньясының байлыгы ята.

Ә. Еники ашыкмый-кабаланмый, тирән уйланып, һәр сүзен үлчәп яза, ювелир төгәллегенә омтыла. Аның әсәрләрендә психологик тирәнлек белән сәнгатьчә камиллек, кыюлык, иҗтимагый үткенлек бергә кушыла [52; 23].

Шуңа күрә аның әсәрләренең исеме дә кешене уйландырырга мәҗбүр итәдер. Аның әсәрләре исеменнән халык моңын, туган як хисен, ана мәхәббәтен ишеткәндәй буласың.

Аның иҗатын һәм тормыш юлын Ф. Хатипов, Р. Сверигин, М. Вәли-Барҗылы һ.б. өйрәнгән. Ф. Хөсни галимнәрнең эшләренә таянып 1979 елда менә нинди сүзләр яза: “Әмирхан Еники турында сүз әйтү бер үк вакытта читен дә, рәхәт тә. Читен, чөнки ул бик катлаулы, үтә дә нечкә күңелле художник. Әйтә белмичә әйтсәң, тота белмичә кулдан төшереп ваткан хрусталь ваза кебек, аның иҗатын чәлпәрәмә китерүең дә мөмкин. Рәхәт, чөнки аның иҗаты уйланырлык азык, күңелгә шатлык, колакка музыкаль аһәң бирә.

. Юк, әдәбият уйнар өчен түгел, әдәбият дан казану, акча эшләү мәйданы да түгел, әдәбият – энә белән кое казу, әдәбият – кеше күңелен тәрбияләү, әдәбият кешеләрне яхшы булырга, көннән көн яхшырак була баруга этәрү коралы. Без менә шул бөек бурычны үтибезме? Барыбыз да бертигез үтибезме? Әмирханның тыйнаклыгы, минемчә, әнә шул сораулардан килеп туадыр кебек.

. Гомумән, Әмирхан Еники иҗаты өчен иң күренекле сыйфат: ул да булса аның әсәрләреңдә, бөтенесендә, әлбәттә төрлесендә төрле дәрәҗәдә, кеше җанының хәрәкәткә килүе. Ясалма конструкцияләргә чуар бизәкле какшау бина корудан ерак тора Әмирхан. Аның әсәрләрендә – бөтенесендә дә – җанлы кешеләр, уйлана, газаплана һәм шатлык кичерә белә торган кешеләр яши! Әмирханның укучыны сихерли ала торган көче нәкъ әнә шунда да иңде.

Әмирханны үзенчәлекле художник итеп таныткан хосусиятләрнең тагын берсе – аның теле. Аның хикәяләрен, повестьларын укыганда телебезнең нинди көч-кодрәткә ия булганлыгын янә һәм янә бер кат төшенәсең. Логик эзлеклелек, сүз асты дөньясының тигез һәм тыныч агышы, нәкъ үз урыннарына утырган сүзләрнең, берсе икенчесеннән көч алып, музыкаль аһәңлелек белән җырлап торулары – боларны һәм әйтәм дигәндә телгә килмәгән башка күркәм якларны, беренче нәүбәттә, нәкъ менә Әмирхан иҗатыннан табабыз. "Табабыз" – урынлы әйтелмәде. Аларны эзләргә кирәк түгел, алар әсәрнең тукымасында, алар – тасвирлана торган хәл-әхвәлләрнең мускулы, эчке пружинасы буларак, укучыны шундук эләктереп алалар һәм алып китәләр. Бу тасвирның әфсененә бер эләктеңме, ычкынырмын димә. Ул сине тирбәтеп һәм моңландырып, уйланырга һәм тормыш, көнкүреш картиналарына үз күзең белән карарга мәҗбүр итеп, алып бара, алып бара.

. Кыскасы, безнең Әмирханыбыз, безнең нечкә һәм сизгер күңелле, коеп куйган художнигыбыз, Әмирхан Еникиебыз бар. Ул безнең арада, безнең белән иҗат итеп, бергә шатланып, бергә борчылып, дөньяга һәм кешеләргә бәхет-сәгадәт теләп яши. Аның бәйрәме безнең дә бәйрәм!” [35; 37].

Квалификацион чыгарылыш эшенең максаты Әмирхан Еники хикәяләренә әдәби-эстетик анализ ясау һәм әсәрләренә гомуми урта белем бирү мәктәбендә укыту үзенчәлекләрен билгеләү.

Шушы максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар билгеләнде:

1. Әмирхан Еникинең хикәяләрендә туган якка, туган туфракка мәхәббәтнең буыннар алмашынуында дәвамлылыгын күзәтү.

2. Язучы хикәяләрендә рухи байлык проблемасын күтәрү үзенчәлекләрен аңлау.

3. Әдипнең әсәрләрендә ана һәм бала мәхәббәте мәсьәләсенең чагылышын өйрәнү.

4. Ә. Еники хикәяләренең хәзерге вакытта да мөһим икәнлеген күрсәтә, тәрбияви әһәмиятен билгеләү.

5. Язучы хикәяләренең мәктәптә өйрәнүнең кайбер мәсьәләләрен ачыклау.

Әмирхан Еники – кыю һәм новатор язучы. Аның яңалыгы – әдәби әсәрнең структурасы, композициясе яисә башка төрле тышкы форма алымнарына кайтып калмый, ул халыкны, күпләрне кызыксындырган, борчыган тормыш проблемаларын күтәрергә, куярга омтылуда, әсәрнең әдәби-эстетик юнәлешен билгеләүгә үтә җаваплы карау, образлы сурәт функцияләрен максималь киңәйтеп, арттырып, укучы күңеленә эмоциональ җәэсир итүнең яңа чараларын эзләүдә дә чагыла [18; 80].

Язучылык хезмәтен намус эшенә санап, дөнья мәдәнияте үсешенә лаеклы өлеш керткән татар каләм ияләре арасында Тукай һәм Дәрдемәндләр, Г.Ибраһимов һәм Ф.Әмирханнар, Такташ һәм Туфаннар янәшәсендә Ә.Еники дә тора.

Ф. Хөсни, Ә. Еники, А. Гыйләҗев, Н. Фәттах кебек язучылар игътибарны күбрәк авыл кешеләренең рухи-әхлакый дөньясына юнәлттеләр. Рәсми пропаганда кысаларыннан чыгып, алар авылның милли рухын саклауны алгы планга куйдылар, киная белән генә булсада, шактый кыю фикерләр дә үткәрделәр. Авыл алар өчен дә шәһәрне туйдыручы азык базасыннан бигрәк милли яшәешнең чишмә башы буларак кадерле һәм мөһим булды. Алар шушы милли рухны, авылның гасырлар буенча тупланып килгән гореф-гадәтләрен, уңай традицияләрен, рухи-әхлакый тәҗрибәсен саклап калу турында кайгырттылар [28; 408] .

Квалификацион чыгарылыш эше керештән, ике бүлектән, йомгаклау һәм кулланылган әдәбияттан тора.

“Иҗаты һәм яшәү рәвеше белән килер буыннарга, бигрәк тә каләм ияләренә, бик тә кирәк әхлакый сабаклар да бирде Әмирхан агабыз. Язучы нинди генә заманда, нинди генә шартларда яшәп иҗат итсә дә, вөҗданына тугры калып, көндәлек мәшәкатьләрдән өстен торып, тормыш дөреслеген язарга тиеш.

Бу – аның язучылык кредосы иде, күпләр өчен өлге булыр сыйфаты. Тагын икенче бер гыйбрәтле сабак-нәтиҗә: хикәяләү, тасвирлау шигырь рухы белән сугарылмаса, чәчмә әсәр шигъри телле булмаса, чын проза әсәре юк ул. Әмирхан Еники – прозаның шагыйре ул”, – ди Равил Фәйзуллин [35; 37].

“Язучының үзенчәлекле хикәяләү алымы халыктан килә: әйтерсең, син якын дустың белән чәй эчеп утырасың, ул сиңа бер дә кабаланмыйча гына, күңелдәге йөгәнсез дәртне тыштан яшерә-яшерә, күзенә бәреп чыгарга торган яшь бөртеген эчкә йота-йота, сөйли. Ул сөйли, ә син күпне күргән, күпне кичергән бу тылсым иясенең авызына карыйсын да аның сихри сөйләме артыннан иярәсең. Сөйли генә түгел, көйли дияр идем мин. Прозасының шагыйранә үз ритмы бар. Иренгә тидерүгә көй уйный башлаган ялан курае сыман, сөйләме табигый, иркен ага. Ул сөйли, ул сиңа халыкның катлаулы язмышын, тугрылыгын, вөҗданын, мәхәббәтен тасвирлый. Син тыңлыйсың һәм татар халкына гына хас булган кабатланмас милли характерларны, ерак бабаларыбыздан килгән гореф-гадәтләрне, этнографияне күзаллыйсың”, – ди Илдар Юзеев [35; 38].

“Яхшы язу – намус эше. Шуңа карап, язучының үз иҗатына мөнәсәбәтен белергә була. Ә бу мөнәсәбәт үз нәүбәтендә бер генә максат белән билгеләнә. Язганыңны укучы кабул итсен, укучы яратсын. Шуңа күрә дә бит кайчагында ак кәгазъгә соңгы тамчы каныңны сыгып тамызырдай буласың. Җиңел генә язып, яхшы әсәр килеп чыгуына мин үзем ышанмыйм”- ди Ә.Еники язучылык турында [12; 7].

“Күздән яшь китерә, бәгырьне телгәли аның әсәрләре. Гүяки алар каләмне язу карасына түгел, ә бәлки хискә – моңга-сагышка манып язылганнар. Аның әсәрләрендә, моң-сагыш белән бергә, сине сафландыра һәм пакьләндерә торган, сине баета, зур эшләргә дәртләндерә һәм канатландыра торган рухи көч тә бар. Шуңа да җаныңны кая куярга белми бәргәләнгәндә кулыңа Ә. Еники әсәрләрен аласың. Укыган саен укыйсы килеп тора аның әсәрләрен. Күбрәк укыган саен, иҗатының сихри көченә соклану хисе арта, шуның сәбәпләрен беләсе, ачасы килү теләге көчәя. Шуның белән бергә, тормышның үзе кебек үк гади һәм табигый, тормышның үзе кебек үк катлаулы да аның иҗаты. "Туган туфрак", "Яшьлек хатасы" кебек бер-ике әсәрен санамаганда, Еники әсәрләренең идеясе бервакытта да "мин моңда!" дип, алга чыгып кычкырып тормый. Идея образга тәмам сеңеп, аңа кушылып, эреп беткән була. Язучы укучы аңына юлны аның йөрәге аша сала белә. Бу—бары олы художникларга гына хас бер сыйфат булса кирәк”, – ди Фәрваз Миңнуллин [35; 38].