«Сатирическая типизация в повестях зульфата хакима»

З.Хәким прозасы һәм аның татар әдәбиятына Европа, рус әдәбиятындагы модернистик һәм постмодернистик концепцияләрне, алымнарны алып килүе шушы икенче үсеш юлына ачык мисал була ала. Талантлы шагыйрь, җырчы, драматург, прозаик З.Хәким үз әсәрләре белән гасыр ахыры татар әдәбиятындагы яңарышны тудыручыларның берсе булды.

Зөлфәт Хәким, тулы исеме Зөлфәт Зөфәр улы Хәкимханов – татар халкының мәшһүр җырчысы, композитор, драматург, җәмәгать эшлеклесе.

1960 елның 11 августында Татарстанның Түбән Кама районы Шәңгәлче авылында туа. Үз авылындагы мәктәпне тәмамлагач, армиядә хезмәт итә, соңыннан Казан химия-технология институтында читтән торып укый.

1980 елларда сәнгатькә һәм әдәбиятка килә. Мәдәният өлкәсендә ул шагыйрь, композитор, драматург, проза остасы буларак мәгълүм.

Зөлфәт Хәкимнең «Агымсуда ни булмас», «Курку» һ. б. повестьлары, «Мәгънәсез низаг» (1991), «Чын ярату» (1991), «Котлы булсын туегыз!» (1991), «Гонорар» (1994) һ.б. күпсанлы хикәяләре һәм монологлары дөнья күрде. Авторның 1995-1996 елларда иҗат ителгән «Гөнаһ» исемле романы тирән фәлсәфилеккә, психологизмга корылган булуы белән башка әсәрләрдән аерылып торды. Әлеге роман татар прозасының казанышы булды. Ул, автор тарафыннан рус теленә тәрҗемә ителеп, «Трясина» исемендә нәшер ителде.

Зөлфәт Хәкимнең Идел буе Болгары дәүләте тарихына багышланган «Мәңгелеккә изге сәфәр» (1995-1996) пьеса-кыйссасы, тормышыбызның иҗтимагый-сәяси вакыйгаларга багышланган, тоталитар системаның асылын ачкан «Җүләрләр йорты» (1995) трагикомедиясе, халыкның тормыш-көнкүрешен тасвирлаган «Карак» (1994), «Зәхмәт»(1994), «Үтермә» (1996), «Килә ява, килә ява» (1997), «Мин төш күрдем» (2001), «Чапты атым Казанга» (2002) һ.б. пьесалары яңа форма, стиль, образлар системасы белән аерылалар.

Зөлфәт Хәким — тирән фәлсәфи эчтәлекле мәкаләләр һәм афоризмнар авторы да. 2003 елда татар драматургиясен һәм театр сәнгатен үстерү максаты белән Татарстан күләмендә үткәрелгән «Яңа татар пьесасы» бәйгесендә З. Хәкимнең «Телсез Күке» драмасы беренче урынны яулап алды. Шулай ук драматургның «Бит» пьесасы да махсус бүләккә лаек булды.

2009 елда Зөлфәт Хәким башка иҗатчылар белән берлектә, ул язган «Телсез күке» театраль романы буенча сәхнәләштерелгән спектакль өчен Г.Тукай исемендәге Татарстан дәүләт премиясенә лаек булды.

З.Хәким прозасы дигәндә, аның ике тармагы ачык аерылып тора. Фәлсәфи һәм сатирик канатлар күпмедер күләмдә бер-берсен тулыландыра, ләкин асылда алар – ике төрле әдәби фикерләү нәтиҗәсе.

«Курку» повесте – татар әдәбиятында авторның үлеме концепциясен саклаган аз санлы әсәрләрнең берсе.

Хәзерге татар әдәбиятында сатира өлкәсендә үзенчәлекле типлар тудыра алган, шуның белән иҗатта зур үзенчәлеккә ирешкән әдипләребез күп түгел. Зөлфәт Хәким – әнә шул сирәкләр арасында да күзгә бәрелеп, үз иҗаты белән игътибарны әллә каян ук үзенә тартып торган сатирик язучы.

Чыгарылыш эшенең максаты булып үзенчәлекле талант иясе Зөлфәт Хәкимнең сатирик әсәрләрендә сатирик типларны гәүдәләндерү үзенчәлекләрен тикшерү тора.

Күрсәтелгән максатка ярашлы рәвештә бурычлар да билгеләнде:

– татар прозасында сатираның тоткан урынын барлау,

– Зөлфәт Хәким әсәрләрендә хәрәкәт итүче типларны аерып чыгару,

– сатирик типларны гәүдәләндерү чараларын тикшерү.

Чыгарылыш эше керештән, ике бүлектән, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Сатира шулай ук «(латинча «җыен юк-бар» дигән сүз) – начар, бозык, әдәпсез дип исәпләнгән күренешләрдән үтергеч көлү, шул юл белән сәгатьтә комизмның чагылышы» [3, 160].

Сатира чынбарлыкны танып белүнең, сәнгатьчә чагылдыруның үзенчәлекле чарасы. Аның яшәү чыганагы итеп без реализмны таныйбыз. Сатираның реалистик характеры аның халыкчанлыгы белән аерылгысыз бәйләнгән.

Чын сатирик, көлү объектын сайлаганда, аның халык язмышына никадәр тәэсир ясавына, хезмәт ияләренә файдалымы яки зарарлымы икәнлегенә игътибар итеп кенә калмый, ә үткәндәге тискәре күренешләрдән көлә, үзенең тарихы белән яшь аша түгел, ә елмаеп саубуллаша.

Чыннан да, халык тормышын, аның ихтыяҗларын белгән язучы гына сатира объектын дөрес сайлый ала. Бу яктан С.Е.Салтыков-Щедрин сүзләре бик гыйбрәтле: «Сатира өчен бердәнбер уңдырышлы җирлек – халык җирлеге. Сатира тормыш тирәнлекләренә никадәр тирәнрәк үтеп керсә, аның бурычлары шулкадәр ачыграк күренә» [51, 296-297], – ди ул.

Күп кенә әсәрләрдә идеалны гәүдәләндерүче уңай герой булмый һәм була да алмый. Автор үзенең идеалын уңай төстә конкрет әйтеп бирүдән мәхрүм.

Сатирик әдәбиятта нәрсәнең фаш ителүе, нинди кимчелекләрдән көленүе генә түгел, моның нинди позициядән торып эшләнүе дә мөһим роль уйный. Сатирикның идеалы, омтылышы аның нидән көлүеннән, нәрсәне фаш итүеннән чыгып күз алдына китерелә.

Бу уңайдан С.-Щедрин: «Сатира чыннан да сатира булсын һәм үзенең максатына ирешсен өчен, беренчедән, аның иҗатчысы күздә тоткан идеалны укучысына сиздерергә тиеш һәм, икенчедән, ул үзенең угы юнәлдерелгән предметны яхшы белергә тиеш» [52, 373-375], – ди.

Сатирикның нәрсәне инкарь итүе, нәрсәгә каршы чыгуы аның идеалына, идея позициясенә бәйле. Ул үзенең әдәби яки публицистик әсәрендә идеалына туры килмәгәнне тәнкыйтьли, фашлый, аннан ачы көлә.

Идеал сатирикның дөньяга карашыннан аерылгысыз. Дөньяга карашның ни дәрәҗәдә җитлеккән булуы, киңлеге сатирик язучыга әйләнә-тирәдәге вакыйгалар турында фикер йөртергә, аларга бәя бирергә ярдәм итә. Ул аңа нәрсәнең социаль яктан зарарлы икәнлеген, сатира угын кая юнәлдерергә кирәклеген билгеләргә булышлык итә.

Әгәр дә авторның омтылышы үзенә дә ачык түгел икән, ул нәрсәнең яхшы, нәрсәнең яман булуын дөрес күз алдына китерә алмый икән, әхлак һәм намус, гаделлек һәм кешелеклелек турындагы фикерләре тотрыксыз икән, аның чынбарлык күренешләренә бәясе дә, нигезе дә булмый, андый авторның әсәрләре дә каршылыклы була, укучыны ышандырмый.