«Сочинение как средство развития письменной речи учащихся на уроках татарского языка»

Хәзер кешенең рухи дөньясы, фикерли белүе беренче планга чыга бара, шуңа күрә үз фикереңне эзлекле, дәлилләп һәм сурәтләп әйтә белү, фикереңне дәлилләп бәхәстә катнаша алу – кирәкле сыйфат.

Туган телебезнең тарихы, аның язмышы, киләчәге турында борчылып сөйләгән заманда, мәктәптә аны тиешенчә үзләштерү – изге бурыч һәм шуның белән бергә катлаулы процесс.

Кешенең тел байлыгын кечкенә вакыттан ук баетырга кирәк. Балаларны матур, дөрес, төгәл итеп сөйләргә һәм язарга өйрәтү тел-әдәбият дәресләренең төп бурычларыннан санала. Беренче яктан, сөйләм аң, фикерләү үсеше белән тыгыз бәйләнештә, сөйләм ярлылыгы фикер үсешен тоткарлый. Икенче яктан, телне яхшы белми торып сүз сәнгате булган әдәбиятны аңлап, тоеп, кичереп булмый. “Телнең мәгънәви һәм грамматик төзелеше буенча бербөтенне тәшкил иткән сөйләм бәйләнешле сөйләм була. Анда сөйләүче яки язучы үз фикерен белдерә”. Шуңа күрә урта мәктәптә һәм язма, һәм сөйләм телен үстерү дәресләре зур әһәмияткә ия.

Чыгарылыш-квалификация эшебезнең темасы – “Татар теле дәресләрендә укучыларның язма сөйләм телен үстерү алымы буларак сочинение”.

Сөйләм культурасын үстерү процессында сөйләмнең һәр ике төренә – сөйләмә һәм язма формаларына бердәй әһәмият бирелә. Татар теле дәресләрендә укучыларның язма сөйләм культурасын үстерү бүгенге көндә актуаль мәсьәләләрнең берсе булып тора. Укытучы һәрбер дәрестә укучыларның телдән һәм язма сөйләм күнекмәләрен үстерү мәсьәләсен хәл итә. Телдән дөрес, матур итеп сөйли белгән бала язмача да үз фикерен тиешенчә әйтә ала һәм киресенчә. Баланы дөрес язарга өйрәтү дәвамлы эш: һәр дәрестә, төрле сыйныфтан тыш чараларда, өйдә, тәнәфестә, кыскасы, һәрвакыт бара торган эш. Димәк, укучыларның язма сөйләм телен үстерү, шул нисбәтән сочинение язарга өйрәтү телгә өйрәнүнең нигезе булып тора. Теманың актуальлеге шушы факторлар белән аңлатыла да.

Әлеге тема бүгенге көндә уку-укыту барышында игътибар үзәгендә торган актуаль мәсьәләләрнең берсе. Язма сөйләм телен үстерү бер яктан укучыларның сүз байлыгын киңәйтсә, үз фикерләрен анык, матур итеп әйтә белергә ярдәм итсә, икенче яктан грамматик нормаларга туры килгән язу күнекмәләрен формалаштырырга һәм камилләштерергә мөмкинлек бирә.

Эшебезнең тикшерү объекты – татар теле дәресләрендә сочинение язарга өйрәтүнең барышы.

Хезмәтнең максаты – татар теле дәресләрендә сочинение язарга өйрәтү үзенчәлекләрен өйрәнү, тикшерү.

Максаттан чыгып, түбәндәге бурычлар куелды:

•Сөйләм телен үстерүнең лингвистик, психологик һәм педагогик нигезләрен барлау;

•Укучыларның язма сөйләм телен үстерүдәге алымнарны ачыклау;

•Сочинение һәм аның төрләре турында мәгълүмат бирү;

•мәктәптә инша язарга өйрәтүнең методик нигезләрен өйрәнү.

Телче галимнәр, педагоглар һәм методистлар бәйләнешле сөйләм үстерүнең, шул исәптән сочинение язуның татар телен укытуга хас булган эзлекле системасын фәнни эшкәртү һәм аны гамәли яктан яктырту өстендә эшләгәннәр, һәм әлеге тикшеренүләр бүгенге көндә дә дәвам итә. Бу өлкәдә Г.Ф.Саттаров, Р.С.Вәлиева, Я.Х.Әбдрәхимова, Ә.Хуҗиәхәтов һәм башка галимнәрнең хезмәтләре игътибарга лаек. Аталган галимнәрнең хезмәтләре чыгарылыш-квалификация эшен язу барышында фәнни-методологик нигез булрак кулланылды.

Чыгарылыш-квалификация эшенең төзелеше кереш, ике бүлек, йомгак һәм кушымтадан гыйбарәт. Керештә эшнең максат-бурычлары билгеләнде, теманың актуальлеге ассызыкланды. Беренче бүлектә сөйләм телен үстерүнең лингвистик, психологик һәм педагогик нигезләрен барланды. Икенче бүлектә укучыларның язма сөйләм телен үстерүдә алымнар тикшерелде. Йомгакта төп нәтиҗәләр бирелде. Кушымтада темага нисбәтле дәрес үрнәге урнаштырылды.

Совет чорына кадәр җәдитчелек рухы белән сугырылган мәктәп һәм мәдрәсәләрдә әйтмә һәм язма сөйләм үстерү укучыларның укылган әсәрләрнең эчтәлеген сөйләтү, яздыру (иншалау) формасында гына була. “Ә мөстәкыйль өслүб (тәсныйф) дәресләре һич булмый торган иде”, - ди М.Корбангалиев (“Ана теле методикасы, 123 б.). Ул заманда да сөйләм үстерү буенча “Өслүб дәресләре”, “Инша дәресләре” кебек рисаләләр басыла. Ләкин әйтмә һәм язма сөйләм культурасын мәктәпләрдә балаларга өйрәтү методикасы эшләнмәгән була.

Г.Ибраһимов “Татар телен ничек укытырга?” исемле китабында ана теле дәресләрендә әйтмә һәм язма сөйләм үстерүгә аеруча игътибар итә. “Сөйләү яшәүдә нинди зур урын тотса, язып аңлату да хәзерге мәдәни хәятта аннан аз ким әһәмиятле”, – ди (63б.). Шуңа күрә инша үзенең иң садә рәвеше белән беренче сыйныфта ук башлана”, – дип билгели.

Баланың сөйләргә өйрәнүен ул язарга өйрәнү өчен әзерлек дип аңлый һәм баланы сөйләргә өйрәтү юлларын да күрсәтә:

Әсәр эчтәлеген логик эзлекле итеп сөйләтү.

Сюжетлы рәсемнәр буенча сөйләтү.

Укучылар белән әңгәмә сәгатьләре үткәрү.

Инша язарга өйрәтүне, билгеле бер системага салып, баскычлап бирә:

рәсемнәр буенча инша язу;

кызыклы, кыска вакыйгаларны биргән хикәяләр буенча үз сүзләрең белән хикәя язу;

укыган әсәрләрнең берсенә охшатып, шуңа охшаш хәлне тормыштан алып язу (тәкүлид);

билгеле бер темага үз башыңнан чыгарып язу.

“Иншага өйрәтүдә куллана торган әүвәлге 3 ысул - төптән караганда, иншага менү өчен кирәк булган баскычлар гынадыр. Чын инша бирелгән мәүзуг(тема) хакында шәкертләрнең үз башларыннан чыгарып язулары белән башлана. Алдагылар моңа хәзерлиләр генә” (68 б.). Соңгысына килгәндә: “Тәхрир вә иншаның барып терәлә торган чиге юк”, - ди (69б.). Башлангыч мәктәп баласының инша язуда: “Ирешелә алачак мәртәбәсе: үзенең бер әйбер тугрысывнда булган уй вә мәгълүматын ачык, яхшы бирә алудан гыйбарәтдер”, - дип билгели (68 б.).

Г.Ибраһимов иншаларда дөрес язуны, телне, эчтәлекне һәм планны бертигез дәрәҗәдә әһәмиятле итеп саный һәм язма эшләрне шуннан чыгып бәяләргә куша. Хаталар өстендә эшләүгә килгәндә: “Шәкерт яңлышны үзе таба, ни өчен яңлыш икәнен тикшерә; аннан соң кулы белән берничә мәртәбә язып, гамәл вә гадәтне ныгыта”, - ди (70 б.).