«Традиции классического романтизма в прозе марселя галиева»

1917 елдан соң романтизм юнәлеше (методы) әкияттәге үги кыз хәленә төшә. Бер яктан, реализмны, бигрәк тә социалистик реализмны, официаль язу рәвешенә әверелдерү омтылышы башка юнәлеш һәм агымнарны түбәнәйтү хисабына бара.

Икенчедән, марксистик-ленинчыл фәлсәфә романтизм юнәлеше мөрәҗәгать итә торган идеалистик фәлсәфи агымнарны дошман күрә. Нәтиҗәдә, иҗат юнәлеше (методы) буларак, романтизм совет әдәбият белеме тарафыннан яңа тормыш төзүчеләр, коммунизмга баручылар өчен файдасыз, бай сыйныф вәкилләренең үткәнне сагынып елаулары төсендәрәк шәрехләнә башлый. Әдәбият белемендә исә романтик әсәрләргә ике төрле якын килү күзәтелә: йә аларны күрмәмешкә салыну, яки ниндидер юллар белән реалистик әсәр калыбына тартып кертү.

Ләкин, моңа карап, ХХ гасыр татар әдәбиятында романтизм яшәүдән туктамый, нәкъ менә шушы юнәлештә иҗат ителгән әсәрләр татар әдәбияты өчен милли, шәркый тоелучы күп кенә алымнарны саклап кала, яңадан-яңа әдәби тәҗрибәләр мәйданы булып тора. Инде әдәбият белеменең «җете кызылы» уңа төшкәч, романтик әсәр авторын дошман дип атау куркынычы юкка чыккач, бигрәк тә 70 нче еллардан алып, романтизм яңадан күтәрелеш кичерә. Шул исәптән классик романтизм традицияләрен дәвам итеп язылган әсәрләр аваз сала, аларны саф романтик (рус әдәбиятында, яңадан калкып чыкканга, неоромантизм, ягъни яңа романтизм дип атау яши) әдәбият буларак карарга мөмкин.

1980 еллардан алып, романтизм яңадан күтәрелеш кичерә, классик романтизм традицияләрен дәвам итеп язылган саф романтик (рус әдәбиятында, яңадан калкып чыкканга, неоромантизм, ягъни яңа романтизм дип атау яши) әдәбият активлаша.

Әлеге үзгәреш Марсель Галиевнең лирик башлангыч калку белдерелгән романтик юнәлешле әсәрләреннән башлана. Аларда яшәү мәгънәсе, кеше кыйммәте, сәнгатьнең тормыштагы урыны-роле кебек күп кенә сораулар фәлсәфи яссылыкта күтәрелә.

М. Галиевнең «Ак абагалар» (1973–1974) повесте башлап форма эзләнүләре ягыннан игътибарны үзенә тарта: романтик структураны лирик өстәлмәләр, фәлсәфи уйланулар белән баетып, язучы аны күпмедер үзгәртүгә ирешә. Хәтта әсәрнең эпик таләпләрдән ерагайган сюжет-композиция бирелеше дә шушы форма-сөйләмнең лирик-эмоциональ көченә буйсындырылган кебек тоела.

Ф. Садриевның «Кыргый алма ачысы», М. Вәлиев «Качу», М. Галиев «Алтын тотка», «Ак абагалар» повестьлары фәлсәфи фикер-карашлар белән баетылган саф романтик әсәрләр кебек кабул ителә.

Повестьларда характер буларак тулы ачылган романтик геройларны тасвирлау, бу вакытта хис һәм фикер күчеш-үзгәрешләрен үзәккә кую психологизмны көчәйтә, зәвыклы укучыга юнәлтелгән булу әсәрләрнең үзенчәлекле уйланыш-эшләнешен тәэмин итә.

Марсель Галиев, нигездә, поэзия һәм проза жанрларында иҗат итә. Матбугатта беренче шигырьләре һәм хикәяләре ХХ гасырның җитмешенче елларында күренә башлый, бер төркем шигъри әсәрләре («Беренче карлыгачлар») җыентыгына кертелә, ә 1979 елда «Еллар чалымы» исеме белән шигырьләре тупланган мөстәкыйль җыентыгы, 1980 елда ике лирик повестен һәм хикәяләрен эченә алган «Ул чакта» исемле проза китабы дөнья күрә.

М. Галиевнең «Алтын тотка»сында үзен шактый нык сиздергән сентименталь пафос «Ерак урман авазы» (1981) повестенда (язучы үзе аны роман дип атый, ләкин әсәр повесть таләпләренә җавап бирә) тагын да көчлерәк калкып чыга. Бу әсәрдә соңрак татар прозасында көчле аваз салачак күп кенә әдәби күренешләр чагылыш таба.

Язучы бер-берсе белән тыгыз бәйләнгән тулы бер символлар системасы уйлап таба. Нигез (аерым кеше туган урын; авыл нигезе, туган җир; халык нигезе, ватан), Өянке символлары белән янәшә кулланылган Ләкләк якты киләчәккә, өмет белән яшәүгә ишарә ясый, узганы-хатирәләре барның гына киләчәккә өмет белән карый алуы хакында фикерләр шушы символ белән бәйле. Шулай язучы аерым кеше язмышлары, халык-милләт, ватан язмышы турында сүз алып бара, ватан язмышының кеше язмышына бәйлелеген ассызыклап, кеше кадерен олы кыйммәт итеп күтәрә.

М. Галиевнең беренче повестьлары татар әдәбиятына классик романтизм традицияләрен кабат кайтаручылар булды. Милли әдәбиятта активлашып киткән лириклык, фәлсәфи өстәлмәләр, сюжет-композиция ягыннан таркаулык язучы тарафыннан романтизм иҗат юнәлеше таләпләренә җавап бирерлек дәрәҗәдә кулланыла.

Бер үк вакытта аның әсәрләрен җыеп, туплап торучы үзәк тормышны танып белергә, аңларга омтылучы, хакыйкать эзләүче романтик герой булып, аның күңелендә барган үзгәреш-хәрәкәт кешенең үз-үзен һәм тормышны танып белергә омтылу кебек билгеләнә («Ак абагалар»). Геройның фәлсәфи, әхлакый ачышлары, яхшылыкның, матурлыкның, мәрхәмәтнең, хакыйкатьнең җиңеп чыгуына ышанычы вакыйгалар чылбыры урнаша торган әдәби фон хасил итә, вакыйгаларны төреп-җыеп тора. Һәм шушы герой укучыга бер дөреслекне төшенергә ярдәм итә: кеше язмышы халык язмышы белән уртак! Бүгенгене үткәннән чыгып бәяләргә, киләчәкнең нинди булачагын хәзергедән барларга кирәк. Шуңа да әсәрләрдә вакыт һәм пространство чикләре юк. Һәм әсәрләр, асылда, хикәяләүче-геройның совет чынбарлыгы тарафыннан сеңдерелгән, күнегелгән, катып калган иҗтимагый, фәлсәфи, тарихи күзаллауларны атлап чыгуы, җимерүе хакында сөйли.

Язучының «Алтын тотка» повестенда милли мәсьәлә калкытып куелган һәм саф романтик әсәр материалында милли үзаң, милли сыйфатлар, кешенең этник һәм тарихи тамырлары хакында сүз алып барыла. Бер үк вакытта повестьта үткән чорлар, милли тормышның «алтын» кыйммәтләре булу, шуларның кешеләргә бәхет китерүе, аларны саклау мөһимлеге ассызыклана.

«Ерак урман авазы» повестенда исә иҗтимагый мәсьәләләр, аерым алганда, колхозлашу, кешеләрнең милкен тартып алу, тырышып-тырмашып көн күргән хәлле кешеләрне гаепләү, ата белән улның дошманлашуы, кан коелу, җәмгыятьтә «гаеплеләрне эзләү» атмосферасы урнашу, динне юк итү – иманны юк итү һ. б. бик күп проблемалар үзәккә куела.

Бу әсәрдә романтизм модернистик алымнар белән байый, мифологик, символик элементлар фәлсәфи фикерне тирәнәйтүгә хезмәт итә. «Нигез» повесте исә язучының башка сукмаклар табуы, модернистик язу рәвешен үз итүенә дәлил булып тора.

Эшнең максатына ирешеп М.Галиев классик романтизмны тергезүче саф романтик язучы икәнен дәлилләдек.