«Характеры в рассказах шарифа камала»

Шәриф Камалның әдәби сурәтләр, бизәкләр, төсмерләр, сизелер-сизелмәс деталь-штрихлар, нюанслар белән эш итү осталыгы бүген дә таң калдыра. Үз вакытында замандашларының бик югары бәясен алган «Уяну» (1909) хикәясе әдипнең әнә шул яңа алымнар гаммасы белән иркен эш итү, укучы күңеленә көчле тәэсир ясый белүенең кызыклы һәм уңышлы тәүге үрнәге иде. Шәриф Камалның беренче хикәя-новеллаларында, һәр очракта диярлек, кешенең эчке халәте белән табигать торышы ниндидер бер аерылмас тыгыз бәйләнештә янәшә куела. Бу очракта да кеше күңелендәге җил-давыл һәм табигатьнең шул мизгелләрдәге тынычсызлыгы аеруча калку чагылдырыла.

Төзәтеп булмаслык югалту үкенече темасы «Буранда» (1909) исемле хикәясендә дә кабатлана. Бер караганда, монда «Уяну»дагы кебек кыскалык та, нык, тыгыз оештырылган сюжет та юк кебек. «Буранда» һәм 1909-1914 елларда иҗат ителгән башка әсәрләре белән («Бәхет эзләгәндә», «Тормыш көе», «Сулган гөл», «Эч пошулы», «Чит илдә», «Уяну», «Козгыннар оясында», «Сукбай», «Авыл мөгаллиме», «Акчарлаклар» һ.б.) Шәриф Камал псхологик новелла, хикәя, повесть кануннарын бөтен нечкәлекләрендә һәм катлаулылыгында үзләштергәнлеген исбат итте. Бу тәҗрибә алга таба совет чоры елларында әдәбият мәйданына килгән бик күп проза вәкилләренә үзенең шифалы йогынтысын ясап торды.

Әдипнең кечкенә күләмле әсәрләре күп очракта геройның мәйданнан, аренадан китеп баруы белән тәмамлана. Бу китү аерым өметләрнең, тормыш исәпләренең герой үзе көтмәгәнчәрәк тәмамлануы рәвешендә бирелә. Шәриф Камал мондый ситуация ярдәмендә, өмет-хыялларның кайберләре җимерелсә, югалса да, алар урынына яңалары килүе, күңелләрдә яңа өметләр кабынуы, тормыш җепләре, йомгаклары никадәр чәбәләнгән булса да, аның очын һәрвакыт эзләргә, табарга кирәклеге һәм шул өмет чаткыларының кеше өчен, аерым алганда, «кечкенә кеше» өчен, вакытлыча булса да, яшәү чыганагы икәнлеге хакында сөйли. Бу хакыйкать аның чын реалист язучы икәнлеген тагын бер кат раслый.

Шулай да Шәриф Камалның башлангыч чор иҗатыннан дөньяга карашлары нык формалашкан, ачык һәм хөр максатлы, гел якты идеалларга табынган геройларны эзләргә яисә табарга тырышу артык һәм мәгънәсез эш булыр иде. Әмма зур нәтиҗәләр ясарга бу иҗат чорында Шәриф Камал үзе дә ашыкмый әле. Тик булачак котылгысыз борылыш-үзгәрешләрне якынча сиземләү, борчылу, ниндидер шомлану, нәрсәнеңдер хәвефлелеген көтү, хисләрнең беркадәр аморфлылыгы чыннан да әдипнең кайбер авангард-модернистик, аерым алганда импрессионистик агымнарга бик үк битараф булмавын искәртә. Әмма боларны таныган хәлдә дә, уңга-сулга каерылып, селтәнеп, бөек реалистны аның төп үз җирлегеннән, ягъни реализмнан читләштереп карау зур хата булыр иде.

Инкыйлабтан соң илдә булган үзгәрешләр күренекле әдип иҗатына да эз салып үттеләр. «Акчарлаклар» исемле гүзәл повесть язганан соң, әдип иҗатында беркадәр туктап тын алу, алдагы иҗат юлларын сайлау алдыннан уйлану, хәтта беркадәр иҗат пассивлыгы да сизелде. Ә бәлки узган гасырның егерменче елларында яңа җәмгыятькә мөнәсәбәттә әле әдипнең иҗат кыйбласы, юнәлешләре ачыкланып ук җитмәгән дә булгандыр. Бу хәл аның шул чорда язган әсәрләренең сыйфатында да сизелә. Шәриф Камалның совет чорында иҗат ителгән хикәяләре әдәби эшләнешләре ягыннан элеккегеләреннән беркадәр кайтыш, хәтта зәгыйфьрәк яки публис-тик язмаларга тартымраклар. «Таң атканда» (1925) исемле инкыйлаби романы да, гәрчә «Акчарлаклар» повестеның дәвамы рәвешендә тәкъдим ителсә дә, айдагыча яңа ачышларга да, авторның үзенең иҗади канәгатьләнүенә дә дәгъва итә алмый. Беренче өлештәге («Акчарлаклар») инде укучы яратып өлгергән геройлар (Газизә, Гариф) танымаслык булып үзгәргәннәр – аларның характер һәм кешелек сыйфатлары да хәзер башкачарак. Гомумән, әсәрнең социаль вазифаларга буйсындырылып эшләгәнлеге нык сизелеп тора һәм, ахыргы җөмләләре шактый пафослы булса да, «моның инде ачык кына дәвамы булмаячак» дигәндәй, кинәт өзелгән сыман тәмамланып та куя.

Егерменче еллар барышында яңа дәвергә күчкәндә, автор күңелендә һәм иҗатында яңа бер перспектив омтылыш пәйдалана башлый. Әдәбият-сәнгатьнең матурлык чыганагы икәнлеген бик яхшы сиземләүче әдип гүзәллекне тормышның үзеннән табарга тырыша. Мондый омтылышны хәтта яңа әсәрләрнең исемнәреннән үк белеп була: «Таң атканда» (1925), «Авыл матур уйлый» (1926), «Матур туганда» (1937), «Ныклы адымнар» (1942). Бу бу исемнәр авторның чын гүзәллеккә никадәр сусаганлыгы һәм яңа җәмгыять, яңа тормыш белән бәйле өметләрнең тормышка ашачагына ышаныч һәм теләктәшлеге нинди зур икәнлеге хакында сөйлиләр.

Шәриф Камал әсәрендә реализм һәм романтизм төсмерләре күптөрле чаралар, мәсәлән, юмор, сатира, лирик буяулар, бизәкләр ярдәмендә дә гәүдәләнә. Әдәбият белгечләре бу иҗаттан авангардизм элементларын, аерым алганда, импрессионизм дип аталучы сәнгать агымыннан килеп кергән күренешләрне дә табарга телиләр.

Кыскасы, Шәриф Камалдай олы әдипләребезнең иҗатлары һәрьяклап яңадан барлап тикшереп чыгуны сорый. Бәя-анализда элеккеге катып калган карашлардан арыну да, аз тикшерелгән өлкәләрне дә искә алу – бердәй әһәмияткә, игътибарга лаек һәм зарури икәнлеге аңлашыла.

Гомумән алганда, бу чор татар реалистик хикәясендә язучылар иҗтимагый каршылыклар аша шәхес, гомумкешелек фаҗигасен ачуга ирешәләр. Тормышның авырлыгы, хәерчелек, сугыш кебек иҗтимагый проблемалар әлеге фаҗиганең бер этәргеч көче генә булып кала. Психологизм алымнары ярдәмендә, язучылар төп сәбәпләрнең кеше холкында, әхлакый сыйфатларда, яшәеш кануннарында булуын ассызыклыйлар. Фәлсәфи фикер әсәрләр материалында зур гомумиләштерүләр ясауга юл ача.

Ш.Камал иҗатының гаҗәеп бер үзенчәлеге шунда: ул табигать күренешләрен кешенең эчке дөньясына тәэсир итеп, аның күңел түрендәге кичерешләренә бәрабәр итеп бирүгә сәнгатьчә көчле чара буларак файдалануында. Кеше кичерешләрен ачып бирү, аның иң нечкә кылларына кагылу язучы өчен җиңел эш түгел, билгеле. Максатына ирешү өчен автор бик күп сурәтләү чараларына мөрәҗәгать итә. Табигать күренешләрен тасвирлауда аны кешенең күңел дөньясы белән бәйләү матур әдәбиятта яңа күренеш түгел. Моңа мисал итеп Л.Н.Толстой, А.П.Чехов, Ф.Әмирхан әсәрләрен күрсәтергә була. Шәриф Камал исә әнә олугъ әдипләр башлаган традицияне дәвам иттереп кенә калмый, ә үзенә хас булган үзенчәлекле юлдан китә.

Ш.Камал таланты гади фактларга тирән, фәлсәфи мәгънә сала белү, психологик драматизмны нечкә лиризм белән бергә кушу, катлаулы һәм күп төрле хисләр гаммасын бирү осталыгы белән аерылып тора. Ул художник буларак үзенчәлеге, новаторлыгы әдәбитка мул итеп авыл тормышын кертүдә, гади эшче хезмәтенә дан җырлауда чагылды.

Шәриф Камалның ХХ гасыр башында язылган хикәяләрен тикшереп чыкканнан соң, түбәндәгеләрне билгеләргә мөмкин:

– Ш.Камал «Уяну», «Сукбай», «Чит илдә», «Козгыннар оясында» һ.б. хикәяләрендә катлаулы, каршылыклы характер сыйфатларына ия булган геройларны гәүдәләндерә, «тормыш төбендәгеләрне» уйландыра, каһәрле язмышның хайвани яшәү кануннары геройларны төрлечә хәрәкәт итәргә этәрә;

– язучының бер төркем хикәяләрендә кайбер каһарманнарның исемнәре аталмый, әсәрне башлаганда кинәтлек, кискенлек беренче планга чыга, кыска, тыгыз фикерле җөмләләр, күп нокталар, ярымтонык, йомшак тоннар өстенлек итә («Бер картның тойгылары», «Буранда», «Сукбай», «Чит илдә»).

– Вакытлы эшчеләрнең, шахтерларның авыр тормышын, яшәү рәвешен ямьсез, караңгы буяуларда сурәтләгән «Козгыннар оясында» хикәясендә өметләре җимерелгән эшчеләрнең кешелек сыйфатларын югалта барып, тормыш төбенә тәгәрәүче буларак уңышлы күрсәтә;

– хикәяләрдә авыл зыялылары («Авыл мөгаллиме», «Шәкерт») образлары да чагыла;

– Ш.Камал прозасында җәмгыятьтәге кимчелекләрне сатирик үткенлек белән фаш иткән «Сәмруг кош», «Депутат», «Җимерелгән звонок» һ.б. хикәяләр аерым урын алып тора. Язучы иске карашлы дин әһелләре, тар милләтчеләр, үзләре өчен генә яшәүче депутатлар дөньясыннан, аларның мәгънәсез ыгы-зыгысыннан, буш мактану һәм кыланышларыннан сарказм алымы ярдәмендә үтергеч көлә;

– тышкы портретларында геройларның характер сыйфатларын, эчке дөньясын ачуга омтыла;.

– күп кенә хикәяләрнең финалына ишарә ясаучы саташу, төш алымнарын уңышлы файдала;

– табигатьне, техниканы, персонажларны һәм аларның тойгыларын, башка күренешләрне һәм вакыйгаларны тасвирлаганда язучы еш киң метафораларны куллана. Метафорларга бай тел – егерменче еллар әдәбиятына хас күренеш. Ләкин бу күренеш Шәриф Камалның кайчак метафорик тел килешмәгән кебек урыннарда да очрый. Мәсәлән, кәнсә хезмәтен тасвирлаганда;

– Шәриф Камал – персонажлар теле аша геройларның образларын сурәтләү остазы. Персонажлар теленә язучы еш рус сүзләре һәм гади сөйләм элементлары кертә. Бу замананың үзенчәлекләре дә, персонажларның гади яки укымышлы кеше икәнен белдерә;

– фразеологизмнар әсәр телен бизәкләүдә аерымча зур урын алып торалар. Шәриф Камал фразеологик берәмлекләрне куллануда нечкә тематик сиземлек белдерә. Шулай, укымышлы кешеләр рус теленнән калькалаштырылган фразеологизмнарны кулланалар, ә тискәре консерватив персонажлар дини фразеологик берәмлекләр белән эш итәләр;

– Ш.Камал күп мәртәбә төрле мизгелләрдәге, төрле төсләрдәге, төрле халәттәге, бертуктаусыз хәрәкәттәге диңгез образын гәүдәләндерә. Ул сурәтләгән диңгез кояшлы да, томанлы да, караңгы да, давыллы да, салкын да, елмаюлы да, хәсрәтле дә. Еш кына ул диңгезне сынландыра, җанландыра, кеше табигатенә хас сыйфатлар тага.

– Язучының «Козгыннар оясында» һ.б. әсәрләрендә бирелгән диңгез сурәте җир һәм су стихиясе рәвешендә чагыла һәм кешелек дөньясындагы мәшәкатьләр белән табигать хозурлыгы арасындагы бәрелешне хасил итә.

– Язучы көчле эмоциональ тәэсир, буяуларны куерту, укучыны кичерешләр өермәсенә кертү өчен буран, җил, яңгыр, яшен, күк күкрәү кебек сурәтләрне еш куллана.

– Язучы иҗатында теге яки бу табигать күренеше геройның эчке дөньясы, кичерешләренә тәңгәл булып, укучыга әсәрнең эмоциональ тәэсирен бөтен тулылыгына тоярга ярдәм итә.

– Ш.Камал хикәяләрендә кеше – вакытлы, фани һәм табигать – мәңгелек, бакый капма-каршы куела. Кеше – вакытлы гына яшәүче, табигать тавышын аңламаучы җан иясе – шушы гүзәллек хәрәкәт уртасында ялгыз, көчсез, бәхетсез, үзенә рухи кыйбла эзләүче.