«Названия деревьев в толковом словаре башкирского языка и их использование на уроках»

Башҡорт теленң лексикаһы интонация һәм баҫым системаһына ла нигеҙләнә, һүҙҙе ниндәй интонация менән әйтеүгә ҡарап уның мәғәнәһе үҙгәрә бара. Баҫымдың ҡайһы ижектәге һуҙынҡыға төшөүенә ҡарап та һүҙҙең мәғәнәһе алмашынырға мөмкин. Мәҫәлән, алма (-ғас) – алма.

Һүҙ, телдең төп берәмеге булараҡ, грамматикаға ла туранан-тура нигеҙләнә. Башҡорт теленең һүҙъяһалыш ҡанундары ярҙамында нигеҙ һүҙҙән яңынан-яңы һүҙҙәр яһалырға мөмкин.

Тирә-йүнде, реаль ысынбарлыҡты, донъяны танып-белеү фәҡәт һүҙ аша ғына мөмкин. Һүҙ – фекерләү, танып-белеү ҡоралы. Халыҡ: «Уйҙың күрке – тел, телдең күрке – һүҙ», – тип юҡҡа ғына әйтмәгән, һүҙгә дөйөмләштереү, атау, төшөнсә биреү, мәғәнәүи бөөнлөк, үҙаллылыҡ, грамматик һәм логик мөнәсәбәт хас. Шуның өсөн уҡытыусы балаларға иң еренсе сиратта һүҙҙең телдәге ролен, уның мәғәнәһен төшөндөрөргә тейеш, һүҙ реаль ысынбарлыҡтағы күренештәрҙе: ағастарҙы (ҡайын, имән, ҡарағас, шыршы һ.б.), уларҙың һанын (бер имән, ҡайынлыҡ һ.б.), төҫөн (йәшел шыршы, һарғылт имән һ.б.), сифатын (матур шыршы, ҡуйы имәнлек һ.б.), хәрәкәтен (алмағас ултырт, ҡарағат йый һ.б.) белдереп килә.

Башҡорт теле лексикаһының мәктәп курсын үткән саҡта балаларға һүҙ һәм төшөнсә тураһында ла аңлатып китеү кәрәк. «Төшөнсә» тигән терминды дәрестәрҙә бик йыш ишетергә тура килә, ләкин уның нимә аңлатыуын әйтергә уҡыусылар ҡыйынһыналар. Шуға күрә уларға һүҙ һәм төшөнсәнең оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын аңлатып, төшөндөрөп китеү урынлы булыр ине.

Реаль ысынбарлыҡтағы күренештәрҙе, предметтарҙы кеше һүҙ менән атап, исемләп йөрөтә. Шуға күрә һүҙҙең төп функцияһы тирә-йүндәге күренештәрҙе, предметтарҙы, хәл-ваҡиғаларҙы, төрлө билдәләрҙе атап, исемләп йөрөтөүгә ҡайтып ҡала. Һүҙҙең атама биреү роле бигерәк тә беҙ күрә алған, тотоп ҡарай торған предметтарҙа асыҡ сағыла. Мәҫәлән, ағас исемдәре: муйыл, имән, шыршы һ.б. Уларҙы беҙ күрәбеҙ, тотоп ҡарай алабыҙ.

Балаларға ағас исемдәрен дөйөмләштереү үҙенсәлеген төшөндөрөргә кәрәк. Дөйөмләштереүгә һәм абстрактлаштырыуға булған һәләт кеше фекерләүенең иң мөһим үҙенсәлектәренең береһе иҫәпләнә. Тормош тәжрибәһенән, күп тапҡыр күҙәтеүҙәренән сығып, кеше бер-береһенән бик аҙ айырылған бер төрлө әйберҙе, предметты, процесты һ.б. дөйөм бер һүҙ менән атап йөрөтә башлаған. Мәҫәлән, бейеклеге, йыуанлығы, төҫө, япраҡтары төрлөсә булған ағастарҙы – ағастар. Әгәр һәр бер конкрет предметты үҙенә айырым бер һүҙ менән атап йөрөтһәк, әллә күпме миллиондарса һүҙ кәрәк буласаҡ. Ул саҡта аралашыу шаҡтай ҡыйынлашыр ине һәм был мөмкин дә булмаясаҡ, сөнки бер кем дә ул тиклем күп һүҙҙе хәтерендә һаҡлай алмаҫ ине. Шуға күрә һүҙҙәрҙең төшөнсәгә эйә булыуы, төшөнсә белдереүе аралашыу сараһы булған телдең иң мөһим һәм әһәмиәтле үҙенсәлектәренән һанала.

Беренсе кластан уҡ уҡыусыларға предметты, эш-хәрәкәтте, билдәне белдергән һүҙҙәрҙе төркөмләй һәм дөйөмдән айыра белеү маҡсат итеп ҡуйыла. Тимәк, улар предметтарҙы төр һәм төрөкөм төшөнсәләренә айырырға өйрәнәләр. Төшөнсә һүҙҙән нимә менән айырыла? Был һорауға яуапты кластан класҡа күскән һайын мөмкин тиклем тулыраҡ, киңерәк һәм конкрет рәүештә тулыландыра барырға кәрәк.

Төшөнсә – фекерләү менән бәйләнгән логик категория. Ул, дөйөмләштереүҙең иң юғары формаһы булараҡ, реаль ысынбарлыҡтағы предметтарҙың йәки күренештәрҙең иң дөйөм һәм төп билдәләрен сағылдыра.

Төшөнсә – бер генә предметтың түгел, ә бер-береһенә оҡшаш бик күп предметтарҙың, күренештәрҙең билдәһен сағылдыра һәм ул реаль ысынбарлыҡты танып белеү процесында бер генә кеше тарафынан түгел, ә күмәк кешеләр һәм, аҙаҡ килеп, йәмғиәт тарафынан барлыҡҡа килгән логик категория. Мәҫәлән, емеш тигән төшөнсәне әйтһәк йәки ишетһәк, еләк, ҡарағат, сейә, муйыл һ.б. емештәрҙе күҙ алдына килтерәбеҙ: ағас – алмағас, йүкә ағасы һ.б. Емеш, ағас һүҙҙәре төркөм (дөйөм) төшөнсәһен сағылдыра. Үрҙә әйтеп киткәнебеҙсә, төшөнсә предметтарҙың һәм күренештәрҙең иң төп билдәләрен дә аңлата. Был инде, үҙ сиратында, төр төшөнсәһенә инә. Мәҫәлән, еләк тигән төшөнсәгә ҡайын еләге, ҡурай еләге, баҡса еләге ҡарай.

Шулай итеп, төшөнсә эсендә предметтар һәм күренештәр сағыла, һүҙ предметтар һәм күренештәрҙе атап (исемләп) та килә, төшөнсә лә бирә.

Башҡорт әҙәби теле башҡорт дөйөм халыҡ теленең артабанғы үҫеш баҫҡысы һанала. Халыҡтың йәнле һөйләштәре (диалекттары) бөтәһе бергә дөйөм халыҡ телен тәшкил иткәнгә күрә, башҡорт әҙәби теле йәнле башҡорт һөйләштәре менән тығыҙ бәйләнештә тора. Уларҙың араһында айырма шунда: башҡорт диалекттарының тарихи яҡтан барлыҡҡа килеүе өсөн тәбиғи үҫеш процесы характерлы. Икенсе төрлө әйткәндә, теге йәки был диалектта (һөйләштә) ниндәй һүҙҙәр, ниндәй формалар ҡулланыуҙы берәү ҙә ҡарар менән билдәләмәгән һәм законлаштырмаған. Конкрет бер һөйләштең лексикаһы һәм грамматик формалары тәбиғи үҫеш юлы менән барлыҡҡа килгән.

Башҡорт әҙәби теленең граматик нормалары, киреһенсә, дөйөм халыҡ теленә нигеҙләнеп һәм бөтә диалекттар өсөн дөйөм булған күренештәрҙе иҫәпкә алп, уларҙы фәнни яҡтан эшкәртеп, рәсми ҡарар менән билдәләгән. Әҙәби телде артабан үҫтереү һәм уның лексик, грамматик, шулай уҡ, орфографик нормаларын камиллаштырыу мәсьәләһе лә рәсми нигеҙгә ҡоролған.

Башҡорт халыҡ теленең, йәғни диалекттарҙың байлығы, әле тамам өйрәнелеп бөтмәгән. Шуға күрә, яҙма әҙәби телдең дөйөм лексик нормаһын шартлыса ғына билдәләргә мөмкин. Башҡорт диалекттарының лексикаһы ифрат бай. Был хәл, бер яҡтан, башҡорт халҡының этник составы ҡатмарлы булыуҙан килһә, икенсе яҡтан, башҡорттарҙың ижтимағи торошо, көнкүреше, һөнәре ,кәсебе, ғөрөф-ғәҙәте һәм йәшәгән территорияһы менән бәйләнгән. Билдәле булғанса, Башҡорт АССР-ы территорияһының яртыһы тиерлек (40 процент самаһы) тау-урман һанала. Урман эше менән кәсеп итеү башҡорттарҙа элек малсылыҡ менән бер рәттән төп кәсептәрҙән булған. Һунарсылыҡ, умартасылыҡ кәсебе лә тау-урманға бәйләнгән. Шуға күрә урман эшенә, һунарсылыҡҡа, умартасылыҡҡа бәйләнгән һүҙҙәр башҡорт телендә бик ныҡ үҫкән. Мәҫәлән, ҡайһы бер ағастарҙың икешәр, хатта өсәр исеме бар: имән һәм туйра (ваҡ имән); ҡарағай һәм бешә (йәш ҡарағай); ҡайын, сауыл һәм сауҡа (йәш ҡайын). Шуға күрә йәш имән үҫкән урманды туйралыҡ, йәш ҡарағай урманын – бешәлек, йәш ҡайынлыҡты – сауҡалыҡ тип йөрөтәләр. Төньяҡ һөйләштәрҙә туйра тип имән алмаһына әйтәләр. Ағасты бер төрлө, емешен икенсе төрлө һүҙ менән йөрөтөү бар: миләш – ағас, мышар – бешкән емеше, муйыл – ағас, элегерәк бешкән емешен шоморт тип йөрөткәндәр. Шуға күрә бик ныҡ ҡара төҫтө башҡортса шоморт ҡара тиҙәр, муйыл ҡара тип әйтмәйҙәр.

Бер-береһенә яҡын булған башҡорт һәм татар телдәренең лексикаһын сағыштырғанда ла беҙ байтаҡ айырма барлығын күрәбеҙ. Мәҫәлән, боронғо башҡорт телендә муйыл һүҙе фәҡәт уның ағасын ғына белдергән, ә шоморт тип уның емешенә әйтер булғандар, һәм шуға күрә башҡортса шоморт ҡара тигән һүҙ тороп ҡалған. Хәҙер инде башҡорттар ағасын да, емешен дә муйыл тиҙәр, ә татарҙар – шоморт тип йөрөтәләр. Миләш һүҙе фин-уғыр телдәре менән (мәҫәлән, удмурт теле менән) уртаҡ. Ләкин, тау-урман башҡорт һөйләштәрендә емешенә – мышар, ағасына миләш тиҙәр.

Башҡорт теленең лексик составындағы бик күп һүҙҙәр татар әҙәби телендә юҡ һәм киреһенсә. Йәки ул һүҙҙәр төрлө сығанаҡҡа барып тоташа һәм төрлөсә яһалған. Быны түбәндәге һүҙҙәрҙән асыҡ күрергә мөмкин:

Башҡортса

Саған

Муйыл

Ҡарағай

Ҡарағат

Әлморон (гөлйемеш)

Татарса

Өрәңге

Шоморт

Нарат

Ҡарлыған

Гөләшмеш

Теге йәки был фән өлкәһендәге терминдарҙа башҡорт һәм татар телдәренең лексикаһында айырмалыҡ тағы ла күберәк осрай.

Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһында Себер татарҙарының теле менән уртаҡ һүҙҙәр бик күп. Үҙенең лексик составы яғынан Себер татар теле, татар әҙәби теленә ҡарағанда, башҡорт әҙәби теленә һәм һөйләштәренә яҡыныраҡ тора. Көнсығыш башҡорт һөйләштәре, мәҫәлән, Ҡурған һәм Силәбе өлкәһе башҡорт һөйләштәре менән, себер татарҙары телендә лексик яҡтан дөйөмлөк тағы ла ҙурыраҡ.

Башҡорт һәм себер татар теле өсөн дөйөм булған лексикаға миҫалдар (башҡортса дөрөҫ яҙылышы менән): әлморон, ҡарағат, ҡарағай һ.б. Себер татар телендә был һүҙҙәрҙең күбеһе фонетик яҡтан башҡасараҡ яңғырай: алборын һ.б.

Башҡорт теленең лексик составына тик әҙәби (яҙма) телдә ҡулланылған һүҙҙәр түгел, бәлки уның бөтә һөйләштәрендә ҡулланылған һүҙҙәр ҙә инә. Юғарыла әйтелгәнсә, диалекттар йәки һөйләштәр ҙә дөйөм халыҡ теленең составына ҡарай. Дөйөм башҡорт халыҡ теленең лексикаһы үҙ сиратында башҡорт теленең һүҙлек составын байытыу өсөн төп сығанаҡ һанала. Шуға күрә, башҡорт теленең һүҙлек составында диалект лексикаһын билдәләүҙә һаҡлыҡ талап ителә, сөнки диалект һүҙе тип һаналған һүҙ ваҡытлы матбуғат, матур әҙәбиәт, фәнни-популяр әҫәрҙәр теле аша бик тиҙ әҙәби телдең һүҙлек составына кереп китергә мөмкин.

Башҡорт телендә диалект лексикаһын билдәләгәндә түбәндәге принципты нигеҙ итеп алырға кәрәк: әҙәби телдә ҡулланылған һәм әҙәби тел өсөн лексик норма итеп ҡабул ителгән һүҙҙәргә теге йәки был һөйләштә абсолют синоним булып йөрөгән һүҙҙәр генә диалект лексикаһы йәки диалект һүҙҙәре тип ҡаралырға тейеш.Башҡорт һөйләштәрендә ҡәрҙәшлек терминдары бик күп булыуы һәм уның төрлө һөйләштәрҙә төрлөсә ҡулланылыуын, ғөмүмән, башҡорт йәмғиәтендә боронғо ырыу ҡоролошоноң оҙаҡ һаҡланыуы менән төшөндөрөргә мөмкин.

Әҙәби телдә норма итеп алынған берәмектәр:

әлморон

муйыл

ҡарағай

ҡарағат

ҡурай еләге

Төрлө һөйләштәрҙә ҡулланылған диалект лексикаһы:

гөлйемеш

шоморт

нарат

ҡарлыған

әберсә, ағас еләге, торма

Урман кәсебенә бәйләнгән һүҙҙәр, татар теле менән сағыштырғанда, башҡорт телендә һәм уның һөйләштәрендә күберәк үҫкән.

Беҙҙе уратып алған реаль ысынбарлыҡтағы предметтарҙы, күренештәрҙе, эш-хәрәкәтте, төрлө пройестарҙы тел саралары менән һәр кемгә аңлайышлы итеп сағылдырыу, атау, исемләү, улар тураһында ниндәйҙер төшөнсә биреү аша һүҙҙең мәғәнәһе асыла.

Ағас атамаларының бер генә мәғәнәһе булырға мөмкин. Ул бер генә предметты белдерә. Мәҫәлән, ҡарағат – һыу буйында, баҡсала үҫә торған емешле ҡыуаҡ; ҡарағас – көҙөн ҡойола торған йомшаҡ ылыҫлы ҡаты ағас; сейә – роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған ваҡ ҡына оҙонса шыма япраҡлы, ҡыҙыл емешле ағас йәки ҡыуаҡ һ.б. Бындай лексик төшөнсәләр бер мәғәнәле һүҙҙәр иҫәбенә инәләр.

Һүҙҙең төп мәғәнәһе киңәйергә мөмкин һәм ул бер нисә мәғәнәгә эйә була башлай. Шул нигеҙҙә күп мәғәнәле һүҙҙәр барлыҡҡа килә. Күп мәғәнәле һүҙҙәрҙең мәғәнәләре фәҡәт контекста, йәғни һүҙбәйләнеш һәм һөйләм эсендә асыла. Мәҫәлән, алма – ағас атамаһы, алма – ҡылым (не бери); гөлйемеш – ағас атамаһы, Гөлйемеш – кеше исеме һ.б.

Күп мәғәнәле һүҙҙәргә омонимдар бик яҡын тора. Шуға күрә күп осраҡта уҡыусылар теге йәки был ағас атамаһын күп мәғәнәле һүҙҙәргә ҡайтарып ҡалдырырғамы, йә булмаһа омонимдар составына индерергәме, тип ҡыйын хәлдә ҡалалар. Бындай күренеште хатта уҡытыусылар араһында ла күҙәтергә мөмкин. Сәбәбе шунда: омонимдар төрлө сығанаҡтарҙа төрлөсә аңлатыла. Омонимдарға грамматик характеристика биргән саҡта: 1) әйтелештәре һәм яҙылыштары бер төрлө; 2) төрлө мәғәнә аңлата; 3) килеп сығыштары яғынан төрлө тамыр һүҙҙән яһала; 4) бер үк һүҙ төркөмөнә ҡарай; 5) үҙ аллы һүҙҙәр иҫәбенә инә тип әйтергә кәрәк. Мәҫәлән, йүкә – ағас, йүкә сөй (шына) ҡағыу – ниҙер эшләтер өсөн юрамал маҡтау.

Мәктәптә баланың һәр һүҙҙе, һәр төшөнсәне, һәр лексик күренеште хәтерендә ҡалдырыу, күңелендә тотоу зирәклеген үҫтереү алғы планға ҡуйыла. Бының өсөн уҡытыусы тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә һәр һүҙҙең, һәр төшөнсәнең мәғәнәүи нескәлектәренә, күркәмлегенә, тасуирилығына, тәьҫирлегенә уҡыусыларҙың иғтибарын йүнәлтергә бурыслы.

Билдәле булыуынса, һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен аңлатыу алымдарына түбәндәгеләр инә:

- синонимдарын әйттереү, яҙҙырыу;

- антонимдарын әйттереү, яҙҙырыу;

- һүрәтләү юлы менән аңлатыу;

- предметты белдергән һүҙҙең, төшөнсәнең йәки предметтың үҙен күрһәтеү;

- этимологияһын, йәғни һүҙҙең барлыҡҡа килеү тарихын, төшөндөрөү;

- әҙәбиәт дәрестәрендә һүҙлек өҫтөндә эш;

- лексик күнегеүҙәр үткәреү;

- әҙәби телдәге ерле һөйләштәге варианттары менән сағыштырыу һ.б. [Аҙнағолов, 1991: 16].

Быларҙан тыш, әҙәби телдең лексик нормаларын өйрәтеүҙә тәржемә алымын киң ҡулланырға була. Уҡыусылар өсөн таныш булмаған әҙәби телдәге лексик берәмектәрҙе һөйләшсәгә тәржемә итеү балаларҙа һүҙҙе һиҙемләү тойғоһон, уның мәғәнәһенә иғтибарын, ҡыҙыҡһыныуын үҫтерә. Мәҫәлән, әй һөйләшендә аралашыусы уҡыусыларға йөн ойоҡ тигән һүҙгә ҡарағанда, бәшәй һүҙе аңлайышлыраҡ, көнсығыш диалектта аралашыусыларға бүрек тигәнгә ҡарағанда, тупый ,кәпәс һүҙе яҡыныраҡ.

Мәктәп программаһы тел күренештәрен семантик нигеҙҙә өйрәнеүҙе талап итә. Бының өсөн һүҙ төркөмдәрен, үҙгәреүсе һәм яһаусы ялғауҙарҙы үткән саҡта теге йәки был һүҙҙең дөйөм мәғәнәһенә иғтибарҙы йүнәлтеү маҡсатҡа ярашлы. Шулай уҡ, лексик анализһыҙ һөйләмдең коммуникатив функцияһын, баш һәм эйәрсән киҫәктәренең мәғәнәүи нескәлектәрен һәм, ғөмүмән, нимә тураһында хәбәр итеүен аңлауы ҡыйын буласаҡ. Башҡорт теленең грамматикаһын лексик нигеҙҙә өйрәнеү һүҙҙәрҙең мәғәнә байлығын, үҙгәртеүсе һәм яһаусы ялғауҙарҙың, һүҙбәйләнештәрҙең, һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәренең мәғәнә биҙәктәрен бөтә тулылығы менән асырға ярҙам итә.

Һүҙлек эштәре ваҡытында, программа талаптарына ярашлы рәүештә, уҡыусы билдәле күләмдә яңы лексик берәмектәрҙе үҙләштерергә лә тейеш була. Балаға һүҙҙең мәғәнәһен генә төшөндөрөү менән сикләнеп ҡалырға ярамай, әлбиттә. Киреһенсә ,теге йәки был лексик берәмекте бөтә мәғәнәүи биҙәктәре менән телмәрҙә ҡуллана алыу күнекмәләрен формалаштырыу мөһим. Уҡыусылар үҙҙәренең һүҙлек дәфтәренә яңынан-яңы лексик берәмектәрҙе теркәп барырға, уларҙы ҡулланып һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр уйларға һәм күнегеүҙәр эшләргә тейеш.

Диалект шарттарында әҙәби телдең лексик нормаларына өйрәтеү эше әҙәбиәт дәрестәрендә лә даими алып барыла. Әҙәбиәт дәрестәрендә тасуири уҡытыу, уҡылған текстың йөкмәткеһен тасуири һөйләтеү, шиғырҙарҙан өҙөктәр ятлатыу, мәҡәлдәр әйттереү, йомаҡтар ҡойҙортоу, балаларҙың үҙҙәре белгән әкиәттәрен һөйләтеү кеүек алымдарҙы ла ситләп үтергә ярамай. Теге йәки был уҡыусы яуап биргәндә, таҡта янында эшләгәндә башҡалар ҙа ылыҡтырылырға тейеш. Яуап биреүсе иптәшенең диалект хаталарын табыу уларға һүҙҙәрҙең әйтелешен һәм яҙылышын үҙләштерергә, күнекмәләрен нығытырға, ишетеү һәм күреү хәтерен, һәләтен үҫтерергә ярҙам итәсәк. Балаларҙың бәйләнешле телмәрен үҫтереү өсөн айырым сюжетҡа ҡоролған картиналар ҡулланырға мөмкин. Сюжетлы картиналар ҡулланыу балаларҙың аҡыл эшмәкәрлеген активлаштыра, күҙәтеүсәнлеген системаға һала, күреү һәм күргәнде тасуирлай алыу һәләтен үҫтерә. Картинаны уҡыуҙы коллектив әңгәмә рәүешендә ойошторорға кәрәк. Был саҡта картинаның йөкмәткеһе тулыраҡ асыла. Һуңынан инде бәләкәй хикәйә төҙөү, терәк һүҙҙәр ҡулланып иншалар яҙыу эштәрен үтәтергә мөмкин.

Диалект хаталарҙы бөтөрөү, улар урынына әҙәби тел өлгөләрен уҡыусыларҙың телмәрендә дөрөҫ ҡулланыу күнекмәләрен нығытыу маҡсатында стилистик диктанттар үткәрергә кәрәк.

Лексиканың төп берәмеге булған һүҙ өн-хәреф йыйылмаһынан тора. Шулай уҡ һүҙ составы морфологик өлөштәрҙән, берәмектәрҙән барлыҡҡа килә. Тимәк, диалект хаталарына ҡаршы көрәш комплекслы алып барылырға тейеш. Һәр дәрестә диалект хаталары китергә мөмкин булған өн-хәрефкә, һәр формаға, һәр һүҙгә иғтибарҙы бермә-бер арттырырға кәрәк.