«Лингвокультурологический анализ концепта «количество» в русском и башкирском языках»

Лингвокультурология, XXI быуатта үҫеш юлына баҫып, телде аралашыу ҡоралы итеп кенә түгел, ә милләттең мәҙәни күрһәткесе итеп ҡарай. Мәҙәниәттең нескәлектәре телдә сағылыш таба, тел, үҙ сиратында, милләттең үҫешендә мөһим роль уйнай, халыҡтың тарихи үткәнен, эске донъяһын, менталитетын сағылдыра. Лингвокультурология, Маслова фекеренсә, лингвистика һәм культурология

Һуңғы йылдарҙа йәмғиәттә тел менән мәҙәниәттең үҙ-ара бәйләнешенә иғтибар артҡандан-арта бара. Милли мәҙәниәт – ифрат ҡатмарлы күренеш. Тел менән мәҙәниәт кешенең аң кимәлен, образлы фекерләү ҡеүәһен үҫтерә, донъяға ҡарашын формалаштыра, донъяны танып белеүҙә ярҙам итә. Һәр халыҡтың телендә халыҡтың үткәне, бөгөнгөһө, ғөрөф-ғәҙәттәре, рухи һәм милли мәҙәниәте сағылыш таба. Тел ярҙамында беҙ милләттең менталитетын, ата-бабаларҙың донъяға, йәмғиәткә ҡарашын, фекерен күрә алабыҙ.

фәндәренең сигендә барлыҡҡа килгән һәм телдә сағылыш тапҡан, нығынып ҡалған халыҡ мәҙәниәтенең күренештәрен тикшергән фән [Маслова, 2001:29].

Илебеҙҙә барған үҙгәрештәр һәр кемде үҙенең үтелгән юлына һәм киләсәгенә яңыса ҡарарға мәжбүр итә. Һүҙ беҙҙең көндәргә тиклем лингвистар тарафынан телдең структур берәмеге итеп кенә ҡаралды, ә уның социаль һәм мәҙәни мәғәнәһе күҙ уңында тотолманы. Тик һуңғы йылдарҙа ғына төрлө өлкәләрҙә эшләгән ғалимдар тарафынан тел һәм мәҙәниәт, тел һәм телмәр, тел һәм аралашыу мәсьәләләре өйрәнелеп, был терминдар йәнәш ҡарала башланы.

Теманың актуаллеге. Лингвокультурологияның иң төп төшөнсәһе булып концепт тора. Концепттарҙы тикшереү барышында тотош халыҡтың, милләттең менталитеты, донъяға ҡарашы, тарихы сағылыуын билдәләп үткәйнек. Башҡорт телендә лә концепттарҙы тикшереүгә арналған хеҙмәттәр һаны бермә-бер арта, бигерәк тә кешенең эске донъяһын, мораль-этик һәм әхлаҡ нормаларын билдәләүсе концепттарға иғтибар ҙур. Беҙҙең тарафтан өйрәнелгән “намыҫ” концепты ла ошондай төркөмгә ҡарай һәм Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһында тикшерелә. Әҙәбиәтебеҙ аҡһаҡалы Ноғман Мусиндың әҫәрҙәре кешенең шәхес булараҡ формалашыуында ҙур роль уйнай, ә яҙыусының ижадын лингвокультурологик планда анализлау теманың актуаллеген бермә-бер арттыра.

Диплом эшебеҙҙең өйрәнелеү объекты - Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһы.

Эшебеҙҙең тикшерелеү предметы булып иһә дилогияла сағылған “намыҫ” концептының лингвокультурологик үҙенсәлектәрен өйрәнеү тора.

Эштең маҡсаты. “Мәңгелек урман” дилогияһында халҡыбыҙҙың үткәне, рухи мәҙәниәте, аҡылы сағылған, мәңгелек һорауҙар күтәрелгән. Ошо әҫәрҙә “намыҫ” концептының ҡулланылышын асыҡлау һәм тикшереү, лингвокультурологик күҙлектән анализлау – беҙҙең төп маҡсатыбыҙ. Төп маҡсат менән бер рәттән түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

 эштең теоретик нигеҙҙәрен өйрәнеү, лингвокультурология өлкәһендәге хеҙмәттәр менән танышыу, уларҙы анализлау;

 концепт төшөнсәһенең асылын асыҡлау;

 Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһында “намыҫ” концептын тикшереү;

 әҫәр материалында концептты лексик-семантик, морфологик һәм синтаксик планда анализлау.

Тикшеренеүҙә ҡулланылған методтар һәм алымдар. Сығарылыш эшен башҡарыу процесында лингвокультурологик анализ методы, әҫәрҙәге тел һәм мәҙәниәт бәйләнешенең “намыҫ” төшөнсәһендә сағылышын билдәләүҙә, күтәрелгән проблеманы асыҡлауҙа һайлап алған материалды күҙәтеү, һығымта яһау методтары ҡулланылды.

Тикшеренеүҙең төп материалын түбәндәге хеҙмәттәр тәшкил итте:

 Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһы;

 лингвокультуролик планда яҙылған фәнни хеҙмәттәр, монографиялар, мәҡәләләр;

 филологик һәм энциклопедик хеҙмәттәр.

Диплом эшебеҙҙең ғилми яңылығы түбәндәгеләр менән билдәләнә:

 тел ғилемендә тәү башлап Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһынан “намыҫ” концепты һайлап алынды, лингвокультурологик һәм лексик-семантик планда анализланды;

 диплом эшендә “намыҫ” концептын аңлатҡан һөйләмдәр лингвистик һәм мәҙәни күҙлектән тикшерелде.

Сығарылыш квалификация эшенең теоретик һәм практик әһәмиәте. Тикшеренеү һөҙөмтәләре башҡорт теле лексикаһын лингвокультурологик аспектта өйрәнгәндә, мәктәптәрҙә, педагогия колледждарында һәм юғары уҡыу йорттарында башҡорт теле, әҙәбиәте, мәҙәниәте дәрестәрендә ҡулланылырға мөмкин. Шулай уҡ эш һөҙөмтәләре махсус курстар уҡығанда, студенттарға тел, әҙәбиәт, мәҙәниәт кеүек фәндәрҙән курс һәм диплом эштәре яҙғанда сығанаҡ, методик ярҙам була ала. Һайлап алған материалды һүҙлек рәүешендә лә баҫтырып сығарырға мөмкин.

Диплом эшенең апробацияһы. Диплом эше һөҙөмтәләре фәнни-ғәмәли конференцияларҙа докладтар рәүешендә яҡтыртылды һәм түбәндәге йыйынтыҡтарҙа баҫылып сыҡты:

 Сатвалова Г.М. Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһында “намыҫ” концептының лексик-семантик асылы // Гуманистическое наследие просветителей в культуре и образовании: материалы Международной научно-практической конференции 11 декабря 2009 г. – Уфа: Издательство БГПУ, 2009. – 400 с. С. 95-98.

 Сатвалова Г.М. Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһында “намыҫ” концептының структур-семантик йөкмәткеһе // Преподавание родных языков в образовательных учреждениях РБ: материалы круглого стола: - Уфа: Издательство БГПУ, 2009. – 268 с. С. 114-117.

 Сатвалова Г.М. Ноғман Мусиндың “Мәңгелек урман” дилогияһында “намыҫ” концептының Төлкөсура образы аша бирелеше // Роль молодежи в инновационной модернизации России: материалы межрегиональной научно-практической конференции: - Уфа, 2010. С. 121-124.

 Сатвалова Г.М. Национальная специфика концеепта «совесть» в дилогии Нугумана Мусина «Вечный лес» // Азиатско-Тихоокеанский регион: история и современность - IV: материалы международной научно-практической конференции студентов и аспирантов (19-22 мая 2010 Г) – Улан-Удэ: Издательство Бурятского госуниверситета, 2010. С. 175-177.

Диплом эшенең структураһы. Сығарылыш квалификацион эш инештән, өс бүлектән, йомғаҡлауҙан һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән һәм ҡушымтанан тора.

Борон-борондан мәшһүр аҡыл эйәләре, әҙиптәр кешелек донъяһында тылсымлы көскә эйә булған телдең бөйөклөгөнә, нәфислегенә һоҡланғандар һәм уның йәмғиәттә тотҡан урынын билдәләгәндәр. Кеше үҙенең ысын йөрәктән сыҡҡан матур хистәрен, күңел түрендә ятҡан тәрән кисерештәрен бары тик тел аша белдерә. Тел ярҙамында кешеләр бер-береһе менән аралаша һәм фекер алышалар. Тел аралашыу, аңлашыу ҡоралы ғына түгел, ул халыҡтың рухын да, тәбиғәтен дә, тормош-көнкүрешен дә сағылдыра. Тел – ул тарихи күренеш [Ғәләүетдинов, 2008: 5].

Боронғо яҙма иҫтәлектәрҙәге тел үҙенсәлектәре аша беҙ элек йәшәгән ата-бабаларыбыҙҙың тормошон, көнкүрешен, улар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе күҙ алдына килтерәбеҙ, үҙебеҙҙе – туған тамырҙарыбыҙҙы күрәбеҙ.

Тел – үҙенең сикһеҙ байлығы һәм ғәжәп киң мөмкинлеге менән ысынбарлыҡты сағылдырыусы күренеш. Телдең был тиклем бай мөмкинлеге кешенең үтә ҡатмарлы һәм быуаттар төпкөлөнән килгән эшмәкәрлеге дауамында үҫә барған, тел шул ерлектә үткерләнгән, шымарған, эшкәртелгән.

Тел – кешеләрҙең аралашыу сараһы. Шуға күрә ул, бер яҡтан, кешенең күп төрлө һәм сикһеҙ ҡатмарлы эшмәкәрлеген ойоштороу, икенсе яҡтан, кешелектең культура һәм хеҙмәт тәжрибәһен туплау һәм һаҡлау, шул тәжрибәне быуындан быуынға тапшырыу ҡоралы ла булып иҫәпләнә [Псәнчин, 2003: 3 ].

1.1. Тел ғилемендә концепттарҙың өйрәнелеү тарихы

Тел – мәҙәниәттең көҙгөһө, сағылышы, быуындан-быуынға милли мәҙәниәттең хазинаһын тапшырыусы сара. Бөтә тел ғилеме мәҙәни-тарихи йөкмәтке менән һуғарылған, уның предметы – тел, ә тел, үҙ сиратында, мәҙәниәттең нигеҙе булып тора.

Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Р.М. Фрумкина билдәләүенсә, XX быуаттың аҙағында кешелек донъяһы “үҙенә күрә бер көрсөк” менән бәрелеште: фәндә кеше тураһында төп мәғлүмәтте барлыҡҡа килтереүсе һәм уның аңын үҫтереүсе мәҙәниәткә иғтибар бирелмәй [Фрумкина, 1992:86-88].

Ю.С. Степановтың фекеренсә, күп осраҡта кешелек донъяһы когнитив картиналар һәм моделдәр аша кеше аңына барып етә, ә донъя күҙ алдына мәҙәни күҙлектән һәм халыҡ теле аша килеп баҫа. Тел генә философтарҙың һәм ғалимдарҙың теоретик уйҙарын күрһәтә. Күренекле ғалим М. Хайдеггер ҡарауынса, тик тел, тәү сығанаҡ булараҡ, кешенең көнкүреш донъяһын сағылдырып ҡына ҡалмай, ә шул кеше йәшәгән ысынбарлыҡты тыуҙыра. Бындай контекста тел ғилеме бөтә төр фәндәрҙең методологияһы өсөн стратегик әһәмимәткә эйә [Маслова, 2001:26].

Г.О. Винокур билдәләүенсә, һәр тел ғилеме өлкәһендә эшләүсе ғалим, мәҙәниәтте өйрәнгәндә, мәҙәниәттең үҙен түгел, ә ошо мәҙәниәткә ҡараған телдең тикшеренеүсеһе була [Винокур,1959:46].

XXI быуаттың тел ғилеме иһә телде коммуникатив ҡорал түгел, ә халыҡтың мәҙәни коды булараҡ ҡарау юлын аса. Был мәсьәләне тәү башлап немец ғалимдары ағалы-энеле Гриммдар тикшерә. Был ҡараштың фундаменталь нигеҙен В. Гумбольдттың хеҙмәттәрендә лә күрергә була. Мәҫәлән, ул “минең халҡымдың теленең сиктәре минең донъяға ҡарашымдың сиктәрен белдерә” тип әйтә. Рәсәйҙә иһә Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, А.А. Потебняның хеҙмәттәре билдәле.

Телде һәм мәҙәниәтте айырылғыһыҙ бер система итеп ҡарауҙа В. Гумбольдттың ҡараштары ҙур роль уйнай. Уның фекеренсә, “тел – халыҡ рухы”, ул – халыҡтың “материаль мәҙәниәте”. Мәҙәниәт, тәү сиратта, телдә сағылыш таба. Ул – мәҙәниәттең саф ысынбарлығы, кешене мәҙәниәткә индереүсе бер сара. Тел донъяны милли-мәҙәни ҡараш аша билдәләй [Постовалова, 1988:38].

Тел – мәҙәниәтте тыуҙырыу, үҫтереү, һаҡлау ҡоралы, шул уҡ ваҡытта ул уның бер өлөшө булып та тора, сөнки тел ярҙамында материаль һәм рухи мәҙәниәттең ысынбарлыҡта объектив рәүештә йәшәгән емештәре тыуа.

Телдең, мәҙәниәттең, этностың үҙ-ара булған бәйләнеш проблемаһы – төрлө дисциплиналар араһында була торған проблемалар менән бер. Телдә этник фекерләү проблемаһын лингвистик философия өйрәнә; этник, социаль һәм төркөм эсендәге аралашыу үҙенсәлектәре тел аспектында психолингвистика тарафынан өйрәнелә. Дөйөм алғанда, был проблемаларҙы философия менән социологиянан алып этнолингвистика һәм лингвокультурологияға тиклемге бер нисә фәндең дөйөм тырышлығы менән генә хәл итеп була.

Тел тығыҙ рәүештә мәҙәниәт менән бәйләнгән: ул мәҙәниәттә барлыҡҡа килә, үҫешә һәм уны сағылдыра. Ошо идея нигеҙендә яңы фән – лингвокультурология тыуа ла инде.

Лингвокультурология – лингвистика һәм культурология сигендә барлыҡҡа килгән һәм телдә сағылыш тапҡан, нығынып ҡалған халыҡ мәҙәниәтенең күренештәрен тикшереүсе фән. Был дисциплиналар фән өлкәһе, үҙенең маҡсаты, мәсьәләһе, методтары һәм тикшеренеү объекты булараҡ, үҙ аллы тармаҡ булып үҫешә [Маслова,2001:17].

Шулай итеп, лингвокультурологияны лингвистиканың XX быуаттың 90–сы йылдарында барлыҡҡа килгән үҙ аллы йүнәлеше тип ҡарарға кәрәк. “Лингвокультурология” терминын һуңғы ун биш йыллыҡта В.Н. Телия етәкләгән фразеологик мәктәптең хеҙмәттәре, шулай уҡ Ю.С. Степанов, А.Д. Арютунова, В.В. Воробьев, В.А. Маслова һ.б. телселәрҙең тикшеренеүҙәре менән бәйле рәүештә ҡарарға мөмкин.

Лингвокультурология фәненең асылына төшөнөү өсөн, беҙгә культурология һәм лингвистика фәндәренең өйрәнеү предметтарына айырым туҡталып китергә кәрәк булыр.

Культурология фәне кешенең тәбиғәткә, йәмғиәткә, тарихҡа, сәнғәткә, шулай уҡ ижтимағи һәм мәҙәни йәшәйештең башҡа даирәләрендә булған мөнәсәбәте аша кешенең үҙаңын тикшерә, ә лингвистика донъяның менталь моделдәре күренешендә телдә сағылған һәм теркәлгән ҡарашын өйрәнә. Ош ике фәндең киҫешендә тыуған лингвокультурологияның предметы булып үҙ-ара тығыҙ мөнәсәбәттә торған тел һәм мәҙәниәт һанала [Воробьев, 1997:13].

Лингвокультурологияла төп иғтибар кешегә, уның мәҙәниәтенә һәм теленә йүнәлтелгән була. Ул телде мәҙәниәттең феномены булараҡ өйрәнә. Был – донъяны милли тел күҙлегенән күреү, ә тел был осраҡта милли менталитетты сағылдырыусы мөһим бер сара булып сығыш яһай.

Лингвокультурология, айырым бер фән булараҡ, үҙенең специфик бурыстарын үтәргә һәм түбәндәге мәсьәләләрҙе хәл итергә тейеш:

 мәҙәниәттең тел концепттарының килеп сығышындағы ролен асыҡлау;

 концептосфераларҙың (мәҙәниәттең төп концепттары йыйылмаһының) үҙенсәлектәренең бирелешен өйрәнеү;

 фәндең төп төшөнсәләрен системалаштырыу, йәғни динамикала (үҫештә) тел менән мәҙәниәттең бәйләнешле проблемаһын тикшереү буйынса аңлатмалы аппарат булдырыу һ.б.

Ошо бурыстарҙы хәл иткән тел берәмектәренең мәҙәни информацияһы имплицит характерҙа булыуын күҙ уңында тоторға кәрәк, был характер тел күренештәрендә йәшеренгән.

Тел һәм мәҙәниәтте тикшереү өсөн лингвокультурология методтары ҡулланыла. Улар тел һәм мәҙәниәттең бәйләнешен анализлауҙа аналитик алымдар һәм операцияларҙы үҙ эсенә ала.

Лингвокультурология лингвистикала, культурологияла һәм социологияла ҡулланылған методтар менән эш итә. Шулай уҡ контент-анализ методикаһы, нарратив анализ, асыҡ интервью, һүрәтләү, классификациялау, интервью, эксперименталь-когнитив алымдар ҙа был өлкәлә ҡулланылған иң төп методтар һанала.

Лингвокультурологияның тикшереү объекты һәм предметы бар. Фәндең өйрәнелеү объекты – мәҙәниәт мәғлүмәттәрен тапшырыусы тел һәм уның ярҙамында тыуҙырылған мәҙәниәттең бер-береһенә йоғонтоһо тураһындағы тикшеренеүҙәр. Тикшереү предметы – һүҙҙең мәғәнәһен (тел берәмектәренең семантикаһын) өйрәнеү (һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр, лексик берәмектәр һәм фразеологизмдар, дини тел берәмектәре: телгә беркетелгән архетиптар, мифологизмдар, ғөрөф-ғәҙәт, йолалар, телдең паремиологик фонды, эталондар, стереотиптар, символдар, метафоралар, образдар, диалектизмдар, телмәр тәртибе, телмәр этикеты һ.б.). Улар мәҙәниәттә символик, эталон, образлы-метафорик әһәмиәткә эйә булып киткәндәр һәм мифтарҙа, риүәйәттәрҙә, ырымдарҙа, фольклор һәм дини дискурстарҙа, поэтик һәм прозаик әҙәби текстарҙа, фразеологик берәмектәрҙә һәм метафораларҙа, символдарҙа һәм паремияларҙа күрһәтелеп, архетипик һәм прототипик кешелек үҙаңының асыштарын йомғаҡлай.

Был фәндең килеп сығышы кешене кеше иткән һәм уның интеллектын үҫтергән мәҙәниәтте өйрәнеү, тикшереү менән бәйле. Тел, үҙ сиратында, мәҙәниәт менән тығыҙ бәйләнгән, ул донъяны аңларға тырышыуҙа, баһалауҙа фекер йөрөтөү процесын булдыра.

В.А. Маслова тикшеренеүҙәренә ярашлы, лингвокультурологияның предметы тип түбәндәге тел берәмектәрен атарға мөмкин:

1. Лингвострановедениены һүрәтләүҙә хеҙмәт иткән һүҙҙәр: уңыш өсөн көрәш. Шулай был төркөмгә ошо милләттең классик яҙыусыларының цитаталары инә. Эквивалентһыҙ лексика ла ошо төркөмдә мөһим урынды алып тора. Улар – билдәле бер мәҙәниәткә генә хас булған күренештәрҙең, предметтарҙың атамалары. Мәҫәлән, башҡорт телендә милли аш-һыуҙы, кейемде белдергән атамаларҙы бер нисә һүҙ менән йәки башҡа сит телдәргә тәржемә итеп булмай, сөнки ул һүҙҙәрҙе белдерерлек эквиваленттар юҡ.

2. Мифологик тел берәмектәре: телдә сағылған архетиптар, йолалар, ырымдар, ышаныуҙар, ғөрөф-ғәҙәттәр. Мәҫәлән: ен алмаштырған, пәрен туйы, ҡот ҡойоу.

3. Телдең паремиологик фонды. Күп мәҡәлдәр һәм әйтемдәр - халыҡ аңының стереотиптары. Бер үк мәҡәл кәңәш тә, теләк тә, киҫәтеү ҙә һ.б. булып тора ла (Һабанда һайрашмаһаң, ырҙында ыңғырашырһың). Әммә бөтә мәҡәл һәм әйтемдәр ҙә лингвокультурологияның предметы булып тора алмай, сөнки улар бер нисә милләт вәкилдәре өсөн уртаҡ булырға мөмкин. Мәҫәлән: Тимерҙе ҡыҙыуында һуҡ. – Куй железо, пока горячо.

4. Телдең фразеологик фонды – халыҡтың мәҙәниәте һәм менталитеты тураһындағы мәғлүмәттәрҙең ҡиммәтле сығанағы. Уларҙа халыҡтың мифтарын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын, әхлаҡи ҡараштарын күҙаллап була (айыу майы һөртөү, ете төн уртаһы, һалпы яғына һалам ҡыҫтырыу һ.б.).

5. Эталондар, стереотиптар, символдар. Донъя образлы рәүештә эталондарҙа үлсәнә. Эталон аша әйберҙәрҙең, объекттарҙың, күренештәрҙең үҙенсәлеге һәм сифаты асыла (ағас тел, бүре кеүек ас). Стереотип – эшмәкәрлектең, тәртиптең үлсәме (немецтарҙың теүәллеге, пунктуаллеге, итальяндарҙың ҡыҙыулығы, инглиздәрҙең итәғәтлеге). Символ – мәғәнәһе ниндәйҙер икенсе предмет аша бирелгән төшөнсө (күгәрсен – тыныслыҡ билдәһе, ҡуян – ҡурҡаҡлыҡ символы).

6. Метафоралар һәм образдар. Метафора - ниндәй ҙә булһа берәй нәмә йәки күренешкә уға оҡшаш булған икенсе бер әйбер йәки күренештең үҙенсәлектәрен күсереү (күҙ ҡараһы, ҡылыс танау). Образ – тел берәмектәренең предмет һәм күренештәрҙе тойғолар аша күреү һәләтлеге (ҡыш, тыуған ил образдары).

7. Телдең стилистик ҡоролошо – теге йәки был тел йәшәйешенең төрлө формаларҙағы сағылышы (диалекттарға бүленеше, әҙәби тел).

8. Телмәр аша билдәләнеүсе тәртип – төрлө йәштәге, өлкәләге, ҡатламдағы кешеләр менән аралашҡанда шәхестең үҙен тотоу тәртибе (ҡатын-ир, атай-бала,уҡытыусы-уҡыусы).

9. Телмәр этикеты. Был төшөнсә аҫтында төрлө ситуацияларҙа кешенең телендә сағылған күренештәрҙе аңларға кәрәк (һөйөнсө – шатлыҡлы хәбәрҙе белдерә) [Маслова, 2001:36 ].

Лингвокультурология коммуникатив процестарҙы ла өйрәнә, сөнки уларҙа мәҙәниәттең һәм халыҡ менталитетының, йәғни дөйөм аңының, ғөрөф-ғәҙәттәренең бәйләнеше сағыла. В.А. Маслова үҙенең хеҙмәтендә лингвокультурология фәненең нигеҙ төшөнсәләрен дә айырым билдәләп китә: лингвокультурема, мәҙәниәт тексы, мәҙәниәт контексы, мәҙәниәттең прецедент исемдәре, мәҙәниәт традициялары, мәҙәниәт компетенцияһы һ.б. Был фәндең төшөнсәләр аппаратына тағы ла менталитет, менталлек (ментальность), ғөрөф-ғәҙәт, культура даирәһе, культура тибы һ.б. терминдар өҫтәлә.

Шулар араһынан иң мөһимдәренә туҡталып үтәйек:

 мәҙәниәт концепттары – абстракт төшөнсәләрҙең атамалары, шуға ла бында мәҙәниәт мәғлүмәте төшөнсәһенең үҙәгенә беркетелә;

 мәҙәниәт арауығы – мәҙәниәттең халыҡ аңында йәшәү формаһы (башҡорт мәҙәниәте арауығы, рус мәҙәниәте арауығы һ.б.);

 лингвокультурологик парадигма – донъяға булған ҡарашты этник, социаль, тарихи, фәнни планда сағылдырыусы төл формаларының тупланмаһы. Был категория концепттарҙы, мәҙәниәттең прецедент исемдәрен берләштерә;

 прецедент исемдәр – киң билдәле текстар менән бәйле исемдәр, милләт вәкилдәренең күбеһенә билдәле булған ситуациялар менән бәйле, шулай уҡ дөйөм кешелек культураһына билдәле исемдәр;

 мәҙәниәт фонды – мәҙәниәттең типик вәкиле эйә булған милли һәм донъя мәҙәниәте өлкәһендәге мәғлүмәттәр комплексы, белем дәрәжәһе. Улар – ошо мөһим милли мәҙәниәткә ҡараған төп бөрәмектәр;

 мәҙәниәт концепттары – донъя картинаһының нигеҙ берәмектәре. Уларға намыҫ, яҙмыш, ирек, тыуған ил кеүек абстракт төшөнсәләрҙе индерергә була.

Лингвокультурологияның үҫешендә ике тарихи осор билдәләнә:

1) В. Гумбольт, А.А. Потебня, Э. Сепир хеҙмәттәрендәге сағылышы;

2) фәндең үҙ аллы йүнәлеш булып үҫешеүе.

Был фәндең артабанғы үҫеше уның тарихында өсөнсө дәүерҙе билдәләргә мөмкинлек бирә: ул – лингвокультурологияның фундаменталь дисциплина булараҡ формалашыуы. Беҙ ошо осорҙоң беренсе этабында торабыҙ һәм бөгөн унда түбәндәге йүнәлештәр урын алған:

1. Айырым социаль төркөмдөң, этностың лингвокультурологияһын иң сағыу осорҙарының береһендә, йәғни конкрет лингвокультурологик осраҡтарҙа өйрәнеү;

2. Диахроник лингвокультурология, йәғни этностың билдәле бер ваҡыт арауығында лингвокультурологик торошоноң үҙгәрешен өйрәнеү;

3. Төрлө-төрлө, ләкин бер-береһе менән бәйле булған этностарҙың лингвокультурологик күренештәрен өйрәнгән сағыштырыусы лингвокультурология;

4. Сағыштырма лингвокультуролгия. Бөгөнгө көндә ул бер нисә эш менән шөғөлләнә. Шуларҙың араһында М.К. Голованивскаяның “Французский менталитет с точки зрения русского языка” тигән эше ҡыҙыҡлы һанала. Унда француз менталитеты рус теле һәм мәҙәниәте позицияһы күҙлегенән ҡарала. Анализлау өсөн материал булып рус һәм француз телендәге абстракт исемдәр алынған (аң, намыҫ, фекер, идея һ.б.).

5. Лингвокультурологик лексикография. Был йүнәлеш һүҙлектәр төҙөү менә шөғөлләнә. Тимәк, ошо йүнәлештәр лингвокультурологияның бөгөнгө торошон тәшкил итә.

Лингвокультурология – гуманитар дисциплина, ул тел процестарында сағылған һәм милла телгә һалынған рухи һәм материаль культураны өйрәнә.

Лингвокультурология шулай уҡ этнолингвистика һәм социолингвистика менән тығыҙ бәйләнгән, хатта В.Н. Телия уны этнолингвистиканың бер бүлеге тип билдәләй [Телия, 1996:86].

В.А. Звегинцев этнолингвистиканы үҙ иғтибарын телдең мәҙәниәте, халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәре, йәмғиәттең ижтимағи ҡоролошо һәм, ғөмүмән, милләт менән мөнәсәбәтен өйрәнеүгә йүнәлткән фән тип ҡарай [Звегинцев,1976:86].

Ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, этнолингвистика телде ниндәйҙер кимәлдә менталитет аша өйрәнә. Шулай ҙа халыҡтың милли менталитетының телдә сағылышын лингвокультурология фәне тулыраҡ тикшерә.

Хәҙерге этнолингвистиканың үҙәгендә телдең билдәле материаль йәки тарихи-мәҙәни комплекстары менән генә тура килгән лексик системаһы ята. Ә социолингвистика башлыса төрлө йәштәге социаль төркөмдәр теленең үҙенсәлектәрен өйрәнә. Дөйөмләштереп әйткәндә, этнолингвистика этнос тураһындағы мәғлүмәттәрҙе тикшереп, уны бөгөнгө көн күҙлегенән анализлау менән мәшғүл булһа, социолингвистика тик бөгөнгө материал менән генә эш итә. Ә лингвокультурология фәне, асылда, тарихи һәм хәҙерге тел факттарын рухи мәҙәниәт аша асып бирә. В.Н. Телияның фекере буйынса, лингвокультурология тел менән мәҙәниәттең синхрон мөнәсәбәттәрен өйрәнә: ул тере коммуникатив процестарҙы һәм уларҙа ҡулланылған тел сараларын менталитеты менән бәйле рәүештә тикшерә [Телия,1996:48].

Лингвокультурология фәненең иң төп төшөнсәләренең береһе булып концепт төшөнсәһе тора. Был төшөнсә тел ғилемендә XX-XXI быуаттарҙа актуалләште. Әйтергә кәрәк, ”концепт” термины тел ғилемендә яңы төшөнсә һәм тикшеренеүселәр араһында бер төрлө генә ҡулланылмай, уны һәр ғалим үҙенсә аңлата. Мәҫәлән, А.А. Вежбицкая ошондай билдәләмә бирә: “концепт – исеме булған һәм кешенең донъя тураһында “ысынбарлыҡ” билдәле мәҙәни-тормошто күҙаллауын сағылдырған “идеаль” донъяның объекты”. Һыҙыҡ өҫтөнә алып үтергә кәрәк, был терминды аңлатҡанда, телсе иң тәүҙә “кешегә һәм кеше өсөн булған мәғәнәгә” ориентир ала [Фрумкина,1992:88-90].

Донъя тураһындағы информация кешегә лингвистик канал буйынса килә, шуға күрә ул концепттар донъяһында йәшәй.

Концепт (латин теленән conceptus - күҙ алдына килтереү, төшөнсә) – 1) уй, проект, алдынғы фекер; 2) ҡайһы бер фәнни йүнәлештәрҙә логик төшөнсә [Словарь современных понятий и терминов, 2002:238]. Концепт – тел менән мәҙәниәтте бәйләп өйрәнеүсе лингвоменталь берәмек, йәғни кешенең рухи донъяһының торошон, аң кимәлен һәм тормошҡа ҡарашын сағылдырыусы, “аңдың менталь һәм психологик ресурстары менән кешенең тормош тәжрибәһен, белем кимәлен сағылдырыусы мәғлүмәти структураны” аңларға ярҙам итеүсе фәнни сара [Кубрякова һ.б., 1996:90].

Концепт лингвокультурологияның һәм когнитив лингвистиканың нигеҙ төшөнсәләренән һанала. Лингвокультур йәһәттән концепт күп яҡлы, күп ҡырлы, телдә сағылыш тапҡан менталь күренеш булараҡ күҙаллана. Ул һәр саҡ мәҙәни мөхиткә бәйле була. Донъя тел картинаһы төрлө характеристикаға эйә концепттар тарафынан булдырыла, был хәл төрлө концепттарҙың йәшәүен билдәләй, уларҙы бер-береһенән айыра. Хәҙерге ваҡытта беҙҙең һәм сит ил телселәре был төшөнсәне төрлөсә аңлата, сөнки концепттың структураһы ҡатмарлы.

Хәҙерге көндә тел ғилемендә төрлө тел концепттарын сағыштырып ҡарау мәсьәләһенә иғтибар бермә-бер арта.

Концепттарҙы кеше үҙенең интеллектуаль, рухи, социаль ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереү өсөн уйлап таба. Кешенең йәмғиәттә тотҡан урыны һүҙҙе нисек ҡуллана алыуы, телмәр мәҙәниәтен генә белеүе менән түгел, ә телдең серҙәренә инә белеүе менән баһалана.

Философтар, ниндәйҙер предметты, күренеште аңлатҡан һүҙҙе тулыһынса аңлаһаң, әйберҙәр донъяһын үҙләштереүе еңелгә тура килә, тип аңлата. Йәмғиәттең тормошҡа ҡарата талаптары үҫә, мәҙәниәт һәм тарих иң беренсе планға күсә, шуға күрә тел ғилеменең төрлө өлкәләрендә ғилми эҙләнеүҙәр, тикшеренеүҙәр алып барыла.

Ю.С. Степановтың “Константы. Словарь русской культуры” (2004) тигән хеҙмәтендә “дөрөҫлөк”, “закон”, “донъя”, “мөхәббәт”, “йән”, “намыҫ” һ.б. концепттар һүрәтләнә. Был һүҙлектә кешеләрҙең аңында булған төшөнсәләр тураһында түгел, ә рус мәҙәниәтендә булған концепттар тураһында һүҙ алып барыла. Әлбиттә, әйтелгән концепттар ҡайһы бер төркөм кешеләре өсөн тормошта бер нәмә лә белдермәй [Степанов, 2004:10].

Донъя картинаһы төшөнсәһе кешенең донъяны үҙ алдына килтереүен өйрәнеүенән төҙөлә. Әгәр донъя кешенең һәм тирә-яҡтың бәйләнешен тәшкил итһә, донъя картинаһы - кеше һәм тирә-яҡ тураһындағы информацияны эшкәртеү һөҙөмтәһе. Когнитив лингвистар донъяның тел картинаһы концептуаль системала сағылыш табып, физик һәм мәҙәни тәжрибәгә буйһона һәм бәйләнә, тип әйтәләр [Маслова, 2001:64].

Т.И. Кубякованың “Концепты духовности в русской языковой картине мира” (Уфа, 2004) лингвокультурологик һүҙлегендә 55 концепт анализланған. Бында шулай уҡ концепттарҙың мәҡәл-әйтемдәрҙә, фразеологик берәмектәрҙә, әҙәби әҫәрҙәрҙә бирелеше лә асыҡ сағылыш тапҡан. Шулай уҡ Геркова Ж.Х., Раппопорт Н.В. һ.б. концепттарҙы өйрәнеү өҫтөндә әүҙем эшләйҙәр, мәҡәләләр яҙалар. Мәҡәләләрендә улар тел һәм мәҙәниәт проблемаларын күтәреп, рус, инглиз, француз һ.б. халыҡтарҙың үҙенсәлектәрен, тәртибен, менталитетын асып бирәләр.

Тышҡы донъяның күренештәре һәм предметтары аңында кеше эске образ формаһында сағылған, йәғни донъя картинаһы образдар системаһынан тора. Донъя картинаһына предмет, процесс, билдәләрҙең “фотография”һы ғына түгел, ә субъекттың объекттарға ҡарашы, үҙ позицияһы ла инә.

Һәр кеше үҙе күргән күренештән, хәл-ваҡиғанан үҙенә ниндәйҙер картина тыуҙыра, үҙенең ҡарашын белдерә, икенсе бер күренешкә, хәл-ваҡиғаға ҡарата әҙерлек тыуҙыра һәм ошо уй-фекерҙәр сылбыры дөйөм бер картинаны күҙ алдына баҫтыра.