«Творческий портрет ш. янбаева: перспектива изучения в школе»

Теманың актуаллеге.Шакир Янбаевтың барлыҡ хеҙмәттәре әлеге көндә тейешенсә баһаланмаған. Мәктәптә тә лә прозаик ижадын өйрәнеүгә ҙур урын бирелмәй. Бары тик журнал, гәзиттәрҙә уның ижады хаҡында мәҡәләләр баҫылып сыҡты. Шунан сығып, эшебеҙҙең маҡсатын билдәләнек- Шакир Янбаевтың әҙәби ижадын ентекләп тикшереү, анализлау, һығымта яһау, мәктәптә өйрәнеү перспективаһын ҡарау.

Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге мәсьәләләрҙе асыҡлау талап ителә:

-Ш.Янбаевты талантлы прозаик булараҡ асыу һәм уның әҫәрҙәренең тәрбиәүи әһәмиәтен күрһәтеү;

-Ш.Янбаевтың әҫәрҙәренең идея-эстетик йөкмәткеһе, тәрбиәүи әһәмиәте һәм әҫәрҙәрен яңы уҡыу стандарттарына ярашлы өйрәнеү.

Өйрәнеү кимәле. Шакир Янбаев башҡорт әҙәбиәте тарихында яҡты эҙ ҡалдырһа ла, уның әҫәрҙәрен әҙәбиәт ғилеме тарафынан тәрән өйрәнелгән тип әйтеп булмай. Прозаик ижады Г. Гәрәева, З. Әлибаев, И. Вәлитов кеүек ғалимдарҙың хеҙмәттәрендә һәм Р. Камал, Р. Солтангәрәев кеүек ҡәләмдәштәренең әҙәби тәнҡит мәҡәләләрендә генә сағылыш таба. Әҙиптең ижади донъяһы монографик планда өйрәнелмәгән, бигерәк тә методик күҙлектән өйрәнгән мәҡәләләр юҡ дәрәжәһендә.

Мәктәп курсында Ш. Янбаев ижадын уҡытыу барышында әхлаҡи тәрбиә биреү, балаларҙы шәхес теп тәрбиәләү һәм мәҙәниәтебеҙгә һөйөү уятыу йүнәлешендә алып барылырға тейеш.

Ш. Янбаев ижадын әҙәбиәт дәрестәрендә уҡытыуҙы өйрәнеүебеҙҙең актуаллеге, шулай итеп, хәҙерге көндә балаларҙа ижтимағи аң тәрбиәләү, замана шарттарында әхлаҡи тәрбиә биреү, уның әҫәрҙәренә осор күҙлегенән баһа биреү мәсьәләләренә тығыҙ бәйләнгән. Ш. Янбаевтың ижади портретын өйрәнеп, яҙыусыныңәҫәрҙәрен яңы уҡыу стандарттарына ярашлы өйрәнеү хеҙмәттең яңылығын тәшкил итә.

Хеҙмәттең төп тикшереү объекты– Ш. Янбаевтың хикәйә, повесть һәм романдары тора.

Эштеңметодологик нигеҙен Ғ. Хөсәйенов, Ә. Вахитов, Ә. Харисов, Р. Байымов, З. Шәрипова, Г. Гәрәева, З. Әлибаев кеүек ғалимдарҙың хеҙмәттәре тәшкил итте.

Сығарылыш квалификация эшенең ғилми-теоретик әһәмиәте. Хеҙмәт башҡорт әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы ғилемендә һәм әҙәбиәт дәрестәрен планлаштырғанда, мәктәптә, юғары уҡыу йорттарында, әҙәби кисәләргә файҙалы сығанаҡ булып хеҙмәт итә ала.

Апробация. Был хеҙмәттең төп талаптары һәм һығымталары түбәндәге мәҡәләлә сағылыш тапты:

1. Алтынбаева А.С. Шакир Янбаевтың “Биләүҙәр-биләместәр” повесының жанр тәбиғәте // Хәҙерге филология һәм журналистиканың көнүҙәк мәсьәләләре. – БДУ РНҮ, 28 апр. 2014. – 14-16-сы биттәр.

Эштең структураһына килгәндә, ул инеш өлөштән, ике бүлектән, һығымтанан, әҙәбиәт исемлегенән, ҡушымтанан тора. Беренсе бүлектә Шакир Янбаев прозаһына дөйөм баһа бирелһә, икенсе бүлектә әҙәбиәт дәрестәрендә яҙыусы ижадын өйрәнеүгә арнала. Тикшереү аҙағында һығымта яһала,ҡушымта ла дәрес өлгөһө һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлеге килтерелә.

Хикәйә жанры бөтә кластарҙа ла өйрәнелә, ә программала V – VIII кластарҙа уға күберәк урын бирелә. Был тәбиғи, сөнки уҡыусы, хикәйәнең үҙенсәлектәрен белмәй тороп, юғары кластарҙа повесть, романдарҙы аңлы ҡабул итә алмай. Шуға күрә V – VIII кластарҙа һәр әҫәрҙе үткәндә хикәйә жанрына хас үҙенсәлектәрҙе ентекле тикшерергә һәм аңлатырға кәрәк.

Хикәйәнең башы, ваҡиғалар үҫеше, тамамланышы була. Бында беҙ хикәйә жанрына хас сюжет элементтарына килеп терәләбеҙ.

Уҡытыусы хикәйәне мәғәнәүи өлөштәргә бүлеп уҡый һәм сюжет элементтарын әйтә.

1. Ваҡиғаларҙың башланыуы.

2. Төйөнләнеш.

3. Ваҡиғалар үҫеше.

4. Кульминация.

5. Сиселеш.

Уҡытыусы хикәйәне уҡып, сюжет элементтарын билдәләү менән генә сикләнмәй, ә һәр береһенең үҙенсәлеген аңлата.

Сюжет элементтарын дөрөҫ билдәләү өсөн әҫәрҙең мәғәнәүи өлөштәрен айыра белергә һәм, һәр береһенә исем биреп, планын төҙөргә кәрәк.

Шулай итеп, хикәйә жанрының үҙенсәлектәрен тикшереү һөҙөмтәһендә уҡыусылар әҫәрҙәге бөтә эпизодтарҙың, хәл-ваҡиғаларҙың һәм геройҙарҙың үҙ-ара тығыҙ бәйләнешен күрә.

Хикәйә жанры буйынса эш, нигеҙҙә V – VI кластарҙа алып барыла.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәрҙең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү, әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Мәҫәлән, уҡытыусы балаларҙы Ш. Янбаевтың “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”әҫәрен анализға әҙерләү маҡсатында, үҙҙәренә оҡшаған бер эпизод йәки картинаны күҙ алдына килтереп һәм шуның буйынса һүрәтләп, уҡыусыларға инша яҙырға бирелә. Иншалар уҡыусыларҙың был эштәрҙе бик яратып башҡарғанлыҡтарын күрһәтә.

Беренсенән, һәр картина, эпизод уҡыусы хыялы менәнтултырылып, өҫтәлеп, үҙенсәлекле итеп күҙ алдына килтерелһә, икенсенән, һәр уҡыусы һүрәтләнгән картинаның үҙенә нисек тәьҫир итеүе, үҙендә ниндәй тойғо уятыуы хаҡында ла яҙа, үҙенең мөнәсәбәтен белдерә [Байымов, 1977: 58]. Өсөнсөнән, күп кенә эштәрҙә картиналар, эпизодтарҙы һүрәтләү анализ менән бергә үрелеп алып барыла. Уҡыусылар һуғышты, әсәнең улын көтөүен, үлем хәбәрен алыуын да һүрәтләп яҙғандар.

Быларҙың барыһын да Ш.Янбаевтың һуғыш тарихын тасуирлаған әҫәрҙәре, айырымлап әйткәндә, уның “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”, “Ике сумка” өйрәнеү миҫалында ҡарап үтәйек. Дәрестәрҙең төп маҡсаты итеп Ш. Янбаев ижадында ватансылыҡ идеяһын асыҡлау, уны уҡыусыларға аңлатыу һәм балалар менән патриотизм темаһы буйынса йәнле фекер алышыу үткәреү кеүек мөһим аспекттарҙы алыу уңышлы буласаҡ.

Ш. Янбаев ижадында һуғыш темаһы. “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәрен өйрәнеү темаһына бағышлап, яҙыусы ижадында тыуған ил һәм уны һаҡлау идеяһын асыҡлау, уҡыусыларға еткереү. “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәре буйынса проблемалы әңгәмә ҡороуҙы маҡсат итеп алып дәрес-лекция, дәрес-әңгәмә үткәрергә мөмкин.

Уҡытыусы әҙиптең ижад юлы, уның әҫәрҙәре тураһында ҡыҫҡаса белешмә биреп, дәрес йәнлерәк үтәсәк. Ш. Янбаев беҙҙең әҙәбиәтебеҙгә 50-60-сы йылдарҙа килеп инде. Яҙыусы Бөйөк Ватан һуғышы тураһында «һалдат» прозаһын башлаусыларҙың береһе булараҡ билдәле булды.

Шулай ҙа Шакир Янбаевты торғонлоҡ осорон билдәләүсе яҙыусыларҙан тип әйтеп булмай. Авторҙың үҙенең дә әҙәбиәткә юлы ауыр һәм һикәлтәле, тип таныштырғандан һуң уҡытыусы кластан тыш уҡырға бирелгән “Үлән өҫтөндәге ысыҡ”, “Ике бүләк” әҫәрҙәре буйынса уҡыусыларға һорауҙар бирә ала. Был һорауҙар түбәндәге характерҙа булырға мөмкин: Ш. Янбаевтың “Ике бүләк” хикәйәһенең төп геройы кем?; Әҫәрҙә ниндәй ваҡиғалар тасуирлана?; Әсә геройының трагедияһы нимәлә?; Ни өсөн әҫәр “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” тип атала? Уның мәғәнәһе нимәлә?; Автор әҫәрҙә нимәне күрһәтергә ынтыла?

Уҡыусылар түбәндәгесә яуап бирә ала. “Ике бүләк” хикәйәһенең төп геройы Мәрхәбә исеме ҡатын. Ул һуғыштан, аяҡһыҙ ҡайтҡан Һибәтуллаға барлыҡ ауыл халҡын аптыратып уға кейәүгә сыға. Һуңынан дүрт айҙан һуң протез ҡуялар. Һауығып алған мәлдә, Һибәтулла Мәрхәбәгә сумка алып бирә. Оҙаҡ ҡына был сумканы Мәрхәбә иренең йөҙө итеп һаҡлай. Был сумка менән йыш ҡына Өфөгә балалары янына барыр була. Һуңынан өлкән ҡыҙы Нәфисә был сумканан ҡыҙҙары алдында уңайһыҙлана башлай һәм әсәһенә яңы сумка алып бирә.

Тексттың йөкмәткеһе буйынса проблемалы һорауҙар биреп, әңгәмә ҡорорға мөмкин.

Автор уҡыусыларға ни тип өндәшә? Әсә яҙмышы нисек тасуирлана? Һуғыш ни рәүешле күрһәтелә? Яугирҙың батырлығын нисек баһалайһығыҙ? Нисек уйлайһығыҙ, хәҙерге заманда совет яугирҙарының батырлығы ни өсөн ҡаршылыҡлы баһалана?

Уҡытыусы дәрестең бер өлөшөн “Үлән өҫтөндәге ысыҡ” әҫәренең йөкмәткеһенә һалынған төп идеяны, хәҙерге заман шарттары һәм Бөйөк Ватан һуғышына бәйле бәхәстәр менән алып барыу отошло. Сөнки, уҡыусыларҙа йәнле ҡыҙыҡһыныу, уларҙың ижади фекерләү һәләте уяна.

Дәрестәге йәнле фекер алышыу һәм проблемалы ситуацияны хәл итеү барышында уҡыусылар ватансылыҡ һәм патриотизм төшөнсәләренең мәғәнәһен аңлай бара, уларҙың мәсьәләгә ҡарата үҙ фекерҙәре тыуа.Уҡытыусы “Ике бүләк” хикәйәһе буйынса ирекле темаға инша яҙырға тәҡдим итә, был эштең төп маҡсаты: уҡыусыларҙың әҫәргә ҡарата фекерҙәрен белеү. Йомғаҡлау һүҙендә хикәйәләрҙә яугирҙар һәм тыл тормошо тасуирланыуын, геройҙарҙың шәхес булараҡ үҫешен кәүҙәләндереүен әйтә.

Шулай итеп, Ш.Янбаев ижады урта кластарҙа ошондай өлгөлә өйрәнелергә мөмкин.

Повесть жанры тураһындағы төшөнсәне хикәйә менән сағыштырып аңлатыу файҙалы, сөнки уҡыусыға таныш материал ерлегендә яңы теоретик төшөнсә биреү еңелгә тура килә. Ғәҙәттә, күләменә ҡарап, хикәйә менән роман араһында торған жанр тип билдәләйҙәр. Жанр үҙенсәлектәрен асыҡлағанда, повестың үҙенә генә хас билдәләрен күрһәтергә кәрәк.

Бында бөтә ваҡиғалар бер йәки ике герой тирәһенә туплана, геройҙарға бәйле бер нисә сюжет һыҙығы үҫтерелә. Был үҫештә геройҙарҙың үҙ-ара мөнәсәбәтен һүрәтләү төп урынды алып тора.

Төп геройҙы төрлө яҡлап харакерлау юлдары хикәйәгә ҡарағанда байтаҡҡа күп. Геройҙы һүрәтләгәндә автор уның тышҡы ҡиәфәтен, эске донъяһын, уй-кисерештәрен, кешеләргә, тормошҡа мөнәсәбәтен тулы бирергә тырыша. Ошо маҡсатта ул төрлө саралар ҡуллана: портрет характеристикаһы, геройҙарҙың үҙ-ара мөнәсәбәте, эш-хәрәкәте, бәхәстәре, обстановканы һүрәтләү, пейзаж картиналары, телмәр характеристикаһы повесть жанрында киң урын ала.

II быуын Федераль дәүләт дөйөм белем биреү стандартының төп положениеларҙың береһе – универсаль уҡыу эшмәкәрләге формалаштырыу. Мәктәп шарттарында универсаль уҡыу эшмәкәрлеге – ул уҡыу- уҡытыу процесында уҡыусыларҙа белем алыуға ыңғай мотивация булдырыу аша яңы белем, күнекмә һәм компетенцияларҙы үҙ аллы уңышлы үҙләштереү, йәғни уҡый белеү мөмкинлеген биреүсе дөйөмләштерелгән эшмәкәрлек. Был эшмәкәрлек уҡыусы тарафынан социаль тәжрибәне аңлә һәм актив рәүештә үҙләштереү һөҙөмтәһендә формалаша. Шуға ла башланғыс белем биреү системаһының ҡиммәтле ориентирҙарҙың береһе булып уҡыусыларҙы үҙ аллы уҡыу эшмәкәрлеген ойошторорға өйрәтеү (планлаштырыу, контроль, баһалау) тора.Универсаль уҡыу эшмәкәрлеге дүрт блокка бүленә:

1) шәхси; 2) регулятив; 3) танып белеү; 4) коммуникатив.

Яҙыусының “Биләүҙәр-биләместәр” повесы менән уҡыусылар өйҙә танышалар. Элек мәктәп белем биреү үҙәге булһа, ә хәҙер яңы уҡыу стандарттары буйынса иһә уҡытыусы баланы тормошта маҡсат ҡуйып, уны үтәүгә ирешергә, мәғлүмәт табыу юлдарын өйрәтергә тейеш, йәғни мәғлүмәттәрҙе уҡыусы үҙе таба.

Икенсе дәрестә Шакир Янбаевтың төп әҫәрҙәренең береһе – «Биләүҙәр-биләместәр» повесына арнала. Дәрестә повеста заман темаһына хас һыҙаттарҙы һүрәтләү күренештәренең асылын билдәләргә кәрәк. Әҫәрҙә анализ барышында ғаилә, мөхәббәт мәсьәләләренең ҡуйылышы буйынса анализ үткәрелә. Ш. Янбаевтың киң танылыу алған повесына анализ барышында балаларға әхлаҡи һәм рухи тәрбиә биреү, уның нигеҙендә уҡыусыларҙың ижтимағи аңын киңәйтеү мөһим.

«Биләүҙәр-биләместәр» повесы менән танышыу барышында балалар әҫәрҙәге геройҙарҙың үҙенсәлегенә төшөнөргә тейеш. Әҫәрҙә төп геройҙарға: Рәхилә, уның өләсәһе Мәғдәниә әбей, Рамазан, Мәрфуға апай, Резеда кеүек үк образдарға характеристика бирелә. Әҫәрҙә йыш осраған биләүҙәр, биләместәр һүҙҙәрен аңлатып үтәләр.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәренең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Уҡыусыларҙы повесты анализлауға әҙерләү өсөн, уҡытыусы ошондайыраҡ йөкмәткеле һорауҙарға яуаптар әҙерләп килергә, эш биреп ҡайтарырға мөмкин:

1. Әҫәр үҙ эсенә ниндәй осорҙарҙа барған ваҡиғаларҙы ала? Был осорҙо һүрәтләгән урындарҙы иҫкә төшөрөргә.

2. Повеста һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы бер-бер артлы һанап сығырға. Мөһим ваҡиғалар барған урынды күҙ алдына килтерергә һәм һөйләп күрһәтергә.

3. «Биләүҙәр-биләместәр» повесындағы төп образдарҙы, уларҙы ниндәй төркөмдәргә бүлергә мөмкин булыуын, һәр төркөмгә ниндәй образ инеүен билдәләргә.

Ошондай һорауҙарға төркөмдә эшләгән балаларҙан яуап алғандан һуң, уҡыусылар йомғаҡ яһай, һуңынан тулы итеп йомғаҡты уҡытыусы яһап ҡуя.

«Биләүҙәр-биләместәр» повесының йөкмәткеһен үҙләштереү һәм образдар системаһына анализ барышында ныҡ ярҙам итә.

Ш. Янбаевтың «Биләүҙәр-биләместәр» повесын әҙәбиәт дәрестәрендә өйрәнеү балаларға әхлаҡи тәрбиә биреү йүнәлешендә ҡулайлы. Әҙәбиәт дәресендә повестағы замана проблемаларының ҡуйылышына, уларҙың төп геройҙар образы аша ни рәүешле хәл ителеүенә иғтибар бирергә кәрәк. «Биләүҙәр-биләместәр» повесына арналған дәрес проблемалы ситуациялар ярҙамында ойошторолорға һәм уҡыусыларҙың актив ҡатнашлығында үтергә тейеш.

2.3. Ш.Янбаев романдарын мәктәптә өйрәнеү

Шакир Янбаевтың романдарын өйрәнгәндә, иң беренсе этап – ул уҡыусыларҙың ошо ике романды ла өйҙә тулыһынса уҡыуына ирешеү. Уҡыусыны анализға әҙерләү өсөн үҙ аллы эштәр ҙә биреп ҡайтара. Уҡыусылар әҫәрҙә сағылдырған осорҙо; әҫәрҙәге образдар араһындағы төп ҡаршылыҡтарҙың нигеҙе нимәлә икәнлеген асыҡларға; әҫәрҙең проблематикаһы, төп идеяһын асыҡларға тейеш.

Әҫәрҙә халыҡ байлығы – ергә, тәбиғәткә мөнәсәбәт, уның йәмен, байлығын һаҡлау өсөн көрәш темаһының сағылышын өйрәнеү – дәрестең төп бурыстарының береһе. Был дәрестә балалар әҫәрҙең образдар системаһына анализ үткәрә, роман конфликтын булдырыуҙа төрлө образдарҙың ролен өйрәнә.

Ш. Янбаев әҫәрҙәрен үҙләштереү процесында әҙәби әҫәргә анализ үткәреү ҙур роль уйнай. Улар, нигеҙҙә, традицион һәм стандарт булмаған типтағы дәрес формаһында башҡарыла.

Анализға әҙерлек этабында уҡытыусы әҫәрҙе уҡыу, йөкмәткене үҙләштереү процесында тыуған тәьҫирҙәрҙең тағы ла байыраҡ, сағыуыраҡ булыуына ирешеү, әҫәрҙең туҡымаһына тағы ла тәрәнерәк үтеп инеү хәстәрлеген күрә.

Уҡытыусы балаларҙы Ш. Янбаевтың «Зәңгәр сатыр» йәки «Беүә буйҡайҙары һары тал» романын анализға әҙерләү маҡсатында, үҙҙәренә оҡшаған бер эпизод йәки картинаны күҙ алдына килтереп һәм шуның буйынса һүрәтләп, «Әгәр рәссам булһам» тигән темаға инша яҙырға эш бирә. Иншалар уҡыусыларҙың был эштәрҙе бик яратып башҡарғанлыҡтарын күрһәтә.

Был эштәр әҫәрҙә һүрәтләнгән картиналарҙы уҡыусы нисек һүрәттәге кеүек итеп күҙ алдына килтереүе нигеҙендә яҙылыуы менән әһәмиәтле. Беренсенән, һәр картина, эпизод уҡыусы хыялы менән тултырылып, өҫтәлеп, үҙенсәлекле итеп күҙ алдына килтерелһә, икенсенән, һәр уҡыусы һүрәтләгән картинаның үҙенә нисек тәьҫир итеүе, үҙендә ниндәй тойғо уятыуы хаҡында ла яҙа, үҙенең мөнәсәбәтен белдерә. Өсөнсөнән, күп кенә эштәрҙә картиналар, эпизодтарҙы һүрәтләү анализ менән бергә үрелеп алып барыла.

Уҡытыусының ошо эштәрҙең бер нисәһен генә уҡып үтеүе лә анализға әҙерлектә әһәмиәтле урын тота, уҡыусыларҙың күҙаллау һәләтен үҫтерә, эстетик-эмоциональ тойғоларын байыта.

Уҡыусыларҙы романды анализлауға әҙерләү өсөн, уҡытыусы ошондайыраҡ йөкмәткеле һорауҙарға яуаптар әҙерләп килергә эш биреп ҡайтарырға мөмкин:

Әҫәр үҙ эсенә ниндәй осорҙарҙа барған ваҡиғаларҙы ала? Был осорҙоң төп һыҙаттарын һүрәтләгән урындарҙы иҫкә төшөрөргә. Уларҙың нисек һүрәтләнеүе хаҡында һөйләргә; романда һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы бер-бер артлы һанап сығырға. Мөһим ваҡиғалар барған урындарҙы күҙ алдығыҙға килтерергә һәм һөйләп күрһәтергә; романдағы төп образдарҙы, уларҙы ниндәй төркөмдәргә бүлергә мөмкин булыуын, һәр төркөмгә ниндәй образдар инеүен билдәләргә.