«Номинативные особенности названий птиц в татарском языке»

Галимнәр әйтүенчә, җир шарында кошларның 8580 төре бар. Шуның 800 төре БДБ илләре территориясендә, 677 төре – Россиядә очрый [27: 17].

Элек-электән татар халкының төп шөгыльләрнең берсе булып сунарчылык һөнәре саналган һәм ул хәзерге заманда да сакланып калган. Сунар итү процессына кешеләр һәрбер кошның яшәү рәвеше, характеры һәм холкы белән танышкан. Шул рәвешле кошларның теге яки бу сыйфатлары кешенең аңында төрле образлар барлыкка китергән. Кагыйдә буларак, элек ауга йөрер өчен лачын, карчыга кебек кошлар тотканнар. Бу турыда без язма истәлекләрдән укып беләбез; мәсәлән: кош чөю өйрәтелгән ау кошлары белән җәнлек аулау, кошны кулдан очыртып җибәрү; тугры – кош кундыра торган агач; долбай – кош чакыра торган боргы; туралы – басудагы, кулда өйрәтелгән кош; бүз тойгын – ак карчыганың бер төре; кошлар тотучы, шоңкарчы. Күренгәнчә, татарлар тормышында ау кошлары аерым урын алып торган. Күбрәге лачын, шоҗкар, карчыга кебек кошларны кулга өйрәткәннәр. Шулай ук татарларда йорт кошлары үрчетү дә киң таралыш ала.

Шул ук вакытта кайбер кошлар татар халкының менъеллык мәдәнияте, милли гореф-гадәтләре һәм йолаларының аерылгысыз бер өлеше булган. Мәсәлән, татар туйларында саум булып бер пар пешерелгән каз бүләк итү – тату гаилә, байлык символы буларак билгеле.

Кошлар татар тормышының ышанулары белән, аларның тотемнары буларак та билгеле. Шулай ук кошлар образын без халык авыз иҗатында да очратабыз, мәсәлән: әкиятләрдә, бәетләрдә, мәкальләрдә, әйтемнәрдә, сынамышларда һ.б.

Кош атамаларының номинатив үзенчәлекләре бүгенге көнгә кадәр югары уку йорты студентларының квалификацион чыгарылыш эше дәрәҗәсендә өйрәнелмәгән, һәм киләчәктә аны тагын да югарырак дәрәҗәдә җентекле фәнни өйрәнү бик кирәкле. Шуның белән диплом эшенең актуальлеге билгеләнә.

Татар телендә кош атамалырының номинатив үзенчәлекләрен фәнни тасвирлау диплом эшенең төп максат итеп билгеләнде. Аның предметы – татар телендәге кош атамаларының номинатив үзенчәлекләре. Максаттан чыгып түбәндәге мәсьәләләрне хәл итү бурыч итеп алынды:

1. Билгеле чыганаклар нигезендә татар телендә кош атамаларын, аларны номинацияләү үзенчәлекләре буенча фәнни, фәнни-популяр мәгълүматны системага салу, шулай ук рус телендә булган чыганакларны туган телгә тәрҗемә итеп бирү.

2. Татар телендә кош атамаларын өйрәнү тарихына күзәтү ясау.

3. Татар телендә кош атамалырының номинатив үзенчәлекләрен фәнни, фәнни-популяр чыганаклар нигезендә тасвирлау.

4. Кош атамалары кергән материалларны урта мәктәптә татар теленең лексик хәзинәсен үзләштерү өчен файдалану мөмкинлеген ачыклау һәм бу максатта күнегү үрнәкләрен төзеп тәкъдим итү.

Хезмәттә куелган максатларга ярашлы рәвештә фактик материалларны анализлауда эзләнү, тасвирлама һәм чагыштырма-тарихи, күзәтү методлары кулланылды. Җыелган материаллар күзәтү методы нигезендә классификацияләнде.

Хезмәтнең теоретик әһәмияте. Татар теленең кош атамаларын дәрестә куллану, тикшерү татар әдәби теленең формалашуы, үсеше процессын өйрәнү өчен чыганакларның берсе булып тора.

Хезмәтнең практик әһәмияте. Кош атамалары кергән материалларны мәктәпләрдә татар теленең лексик хәзинәсен үзләштерүдә, аларга таянып сүзлекләр төзү мөмкинлегендә. Шулай ук кош атамалары татар теленең сүзлек составының төрле лексик-стилистик күренешләрен күзаллауда мөһим роль уйный.

Материал туплау өчен түбәндәге төп чыганаклар файдаланылды: “Татар теленең диалектологик сүзлеге” (Казан 1969, 1993), “Русча-татарча сүзлек” (Мәскәү, 1997), “Русча-татарча биология терминнары сүзлеге”, Валиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. “Урта мәктәптә һәм гимназияләрдә татар теле укыту методикасы”, Сафиуллина Ф.С. “Татар теленә өйрәнүнең фәнни-методик нигезләре”. Чагыштырма материал борынгы һәм иске төрки, шулай ук язма истәлекләрдән һәм башка тугандаш булмаган телләрдән алынган.

Шулай ук диплом эшен язуда Э.И. Сафина, Р.Г. Әхмәтьянов, Д.Х. Базарова, З.Р. Садыкова, А.Р. Рахимова кебек һ.б. галимнәрнең темага ярашлы практик һәм теоретик материаллары чыгарылыш эшенең фәнни-методологик нигезен тәшкил итә.

Диплом эшенең төп нәтиҗәләре Башкорт дәүләт университеты Стәрлетамак филиалының татар бүлегендә татар тел белеме буенча гамәли дәресләрдә, фәнни-гамәли конференцияләрдә апробацияләнде.

Бу хезмәт теманы яктыртуда соңгы дәрәҗәдә фәннилеккә дәгъва итми. Диплом эшендә билгеле чыганаклар нигезендә татар телендә кош атамалары, аларны номинацияләү үзенчәлекләре буенча фәнни, фәнни-популяр мәгълүмат системага салына, шулай ук рус телендә булган чыганакларны туган телгә тәрҗемә итеп максатка ярашлы кабул ителә.

Квалификацион чыгарылыш эшенең композицион-структур үзенчәлеге куелган максат һәм бурычларга ярашлы итеп төзелде. Хезмәт кереш, өч бүлекне үз эченә алган төп өлештән, йомгак һәм файдаланылган әйдәбият исемлегеннән тора.

Бүгенге укыту процессында предметлар саны артуы һәм материалның катлаулануы табигый хәл. Бу иң беренче чиратта, бүгенге тормыш темпы һәм җәмгыять таләбе белән бәйле. Шуның өчен вакыт буенча рациональ булган укыту, төрле технологияләр булдыру бүгенге көндә актуаль мәсьәләләрнең берсе булып тора.

Нәрсә соң ул технология? Технология (грек сүзе leehne – умение + логия) беренчедән, укыту процессының эффективлыгын арттыру өчен максатлы рәвештә предметларны, төрле алымнарны комплекслы яисә аерым куллану (М. Вулман); икенчедән, теге яки бу профильле специалистны кыска вакыт эчендә, оптималь көч сарыф итеп, укытуның яңа метод һәм алымнарын кулланып, әзерләргә мөмкинлек биргән күрсәтмәләр системасы (Ф. Янушкевич): өченчедән, эффектив педагогик системаларны эшкәртү, бәяләү процессы.

Укыту технологиясе – ул укытуның практик эшмәкәрлегенең һәм уйлау операциясең тәртипкә салынган стандарт җыелмасы.

Традицион методикадан яңа технология нәрсәсе белән аерыла соң?

l) бер-берсе белән тыгыз бәйләнгән, бер-берсенә буйсынган максатлары белән;

2) һәрбер максатның нәтиҗәсе алдан конкрет билгеләнүе белән;

3) педагогик процессның бербөтенлеге һәм тәмамланган булуы белән;

4) укыту процессын оештыру вариантлыгы белән;

5) укучының эшчәнлеге алгоритмик характерда булуы белән;

6) укыту процессының индивидуаль характерда булуы белән;

7) психологик барьерларның юклыгы белән һ.б.

Татар телен өйрәнүдәге педагогик технология принципларның берсе – интерактив принцип, ягъни ЭВМ, компьютер белән “диалогик” мөнәсәбәттәш чаралар системасын булдыру.

Бүгенге җәмгыятьнең үсешендә информатизацияләү – ЭВМ, компьютер базасында информацияне саклау һәм куллану, аны җыю метод һәм алымнарын актив кулланылышка кертү.

Кешеләрнең фикерләү һәм үзара аңлашу-аралау чарасы булган телнең иң мөһим һәм төп лингвистик берәмлеге булып сүз санала. Сүзгә, сүзлек хәзинәсенә хас булган сыйфатларны, үзенчәлекләрне өйрәнү белән тел гыйлеменең махсус тармагын тәшкил итүче лексикология фәне шөгыльләнә. Сүз – гаять катлаулы тарихи-лингвистик категория. Сүзләр – ясалыш калыплары, килеп чыгышлары, мәгънәви төсмере, бер генә мәгънәгә яки, киресенчә, күп мәгънәгә ия булулары ягыннан ифрат күпкырлы һәм күптөрле.

Телгә өйрәтү төрле методлар, алымнар белән алып барыла. Метод термины күптөрле мәгънәдә кулланыла. Аның киң мәгънәсе – “танып белү юлы”, ягъни чынбарлыкка якын килү, табигать күренешләрен, иҗтимагый тормышны өйрәнү, өйрәнә торган күренешләргә якын килү юлы (диалектик метод). Метод әйдәп баручы идеясе, билгеле бер максатка юнәлтелгән булу, укыту шартларына һәм этабына бәйсез булу, теоретик яктан билгеле бер лингвистик, психологик яисә дидактик концепциягә нигезләнгән булу белән характерлана.

Укыту методлары – укучыларның белем һәм күнекмәләрен үзләштерүенә, танып белү эшчәнлекләрен активлаштыруга, дөньяга карашлары формалашуга һәм сәләтләре үсүгә китерә торган, укытучының һәм укучыларның бергәләп эшләү юллары. Икенче төрле әйтсәк, метод – алга куйган максатка ирешү юллары һәм алымнары [11: 24].

Телгә өйрәтү методларын фәндә дүрт төргә бүлеп йөртәләр: турыдан-туры өйрәтү методлары, аңлы методлар, катнаш методлар, интенсив методлар.

Безнең мәктәпләрдә аңлы һәм катнаш методлар өстенлек итә. Киң таралган интенсив курсларда тел интенсив рәвештә өйрәнелә. Бу – эмоциональ-мәгънәви, ритмопедия, гипнопедия, релаксопедия, шәхесне активлаштыру һәм суггестопедия методларын файдалану җирлегендә эшләнә.

Интенсив методларга түбәндәге билгеләр хас:

1) телгә өйрәтүнең максаты – сөйләм телен үстерү (сөйләмне ишетү, аңлау, аралашу);

2) тел мохиты булу, аны булдыру;

3) укытуның эчтәлеге – аралашуның конкрет бер сферасында кулланыла торган сөйләм күнекмәләренә ия булу (конкрет ситуация, тема, грамматик материал);

4) телгә өйрәтүнең интенсивлыгын (көн саен 4-5 сәгать), укучыларның автивлыгын таләп итә торган эш төрләрен куллану;

5) максат – тел турында мәгълүмат алу түгел, сөйләм күнекмәләренә ия булу;

6) коллектив эш төрләрен күп куллану һәм укытучының аралашу процессы белән идарә итүе;

7) укучыларга тәэсир итү өчен мөмкин булган барлык чараларны куллану (рольләргә бүлү, музыка, физик күнегүләр, җайлы микроклимат, уңай мотивация булдыру, психологик киртәләрне алып ташлау һ.б.).

Татар теленә өйрәтү тарихында күп төрле алымнар, методлар кулланганнар. Шулай да күпчелек аңлы методлар кулланылган: тәрҗемәле-грамматик, аңлы-гамәли, телләрне чагыштырып өйрәнү, уку методы, Робертсон методы (текст буенча рәттән сүзләрне өйрәнү) зур урын алып торган. Шул ук вакытта катнаш методларга караган коммуникатив, актив методлар да урын алган дип уйларга нигез бар. ХIХ гасыр – ХХ гасыр башында чыккан дистәләрчә үзөйрәткечләр һәм сөйләүлекләрдә (сөйләүнамәләрдә) күп санлы табигый диалоглар китерелә. Шуларга нигезләнеп, сөйләм теле өйрәнелгән. Хәзерге заманда телгә өйрәтүдә бу алымнарның һәрберсенең аерым элементлары файдаланырга мөмкин. Мәсәлән, коммуникатив метод белән укытуда интенсив методларның аерым элементлары урын ала. Шул ук вакытта телне аңлы рәвештә өйрәнмичә, аның фәнни нигезләренә төшенмичә сөйләргә өйрәнү мөмкин түгел. Шуңа күрә, аңлы-гамәли, туган тел белән чагыштырып өйрәнү, тәрҗемәле-грамматик методлар да укытуда кирәк була [26: 91].

Укыту алымнары – укыту методының состав өлешләре яки танып белү эшендә билгеле бер методны кулланганда укучыларга белем һәм күнекмәләр бирү, аны үзләштерү ысуллары.

“Метод” һәм “алым”нан башка методикада тагын “чара” атамасы да кулланылышта йөри. Укыту чаралары яки методик чаралар теләсә кайсы метод һәм алым белән эшләгәндә кулланыла алалар. Ул – укучыларга белем һәм күнекмәләр биргәндә катнаша торган гамәли алым. Укыту чараларына сораулар куллану, укыту яки күрсәтмә әсбаплар, техник чаралар һ.б. керә [11: 24].

Татар телендә сөйләшү, аралашу өчен балаларның билгеле бер күләмдә сүзлек запасы булырга тиеш. Шунлыктан, бигрәк тә башлангыч сыйныфлара. Татар теленең лексик-фразеологик минимумын үзләштерү буенча дәвамлы һәм ныкышмалы эшләү таләп ителә.

Сүзлек эше барышында укучылар татар теленең лексикасын практик үзләштерәләр. Сүзнең лексик мәгънәсен сөйләм, текст эчендә аңлатуга, аны сөйләмдә кулланырга өйрәтүгә аеруча игътибар бирергә кирәк [22: 171].

Лексика "сүз" дигән мәгънә аңлата. Ул грекча leksis cүзеннән алынган, телнең сүз байлыгы мәгънәсендә йөри. Кешеләрнең үзара аралашып яшәве һәм тормышның үзгәреп торуы аркасында, телнең сүз байлыгы арта. Сүзлек запасы баеган саен, кешенең сөйләме эчтәлекле, аңлаешлы һәм матуррак була бара. Телнең сүзлек составында кешеләрнең тормыш тәҗрибәсе, аларның образлы фикер йөртү сәләте, үткенлеге, зирәклеге чагыла. Халык, сүз осталары туган телнең сүзлек хәзинәсеннән һәр сүзне яратып, аның күптөрле төсмерләрен табып, бер-берсе белән аңлашу өчен дә, шигъриятле сурәт ясау өчен дә файдаланалар. Билгеле бер тәртиптә төзелгән, шул телдә кабул ителгән, һәркемгә аңлаешлы таныш сүзләр, кешене үзен чолгап алган мохит белән таныштырып, аның актив үзгәртүчесе итәләр; хезмәткә, кеше көченә, матурлыкка дан җырлыйлар; уй-тойгылар уяталар, хисләргә тәэсир итәләр.

Менә ни өчен мәктәптә һәм гимназияләрдә тел укыту программасына кертелгән “Лексика” бүлеген өйрәнү зур әһәмияткә ия. Шуңа күрә дә мәктәптә барлык фәннәрне, шул исәптән татар телен һәм әдәбиятны укытканда укучыларның сүзлек запасын баету, аларга телнең барлык чараларыннан уңышлы файдалана белү күнекмәләре бирергә; аларың сөйләмендә очраган әдәби телдә булмаган, диалекталь, архаик яки кулланылыштан төшеп калган сүзләрне кулланмаска ярдәм итәргә, тик әдәби телдә генә сөйләшергә күнектерергә кирәк.

Сүзлекләрдән эзлекле рәвештә файдаланганда гына тиешле нәтиҗәләргә ирешеп була. Моның өчен: максат юнәлешен билгеләргә, укучыларның сүзлек запасын ачыкларга, аларның сөйләмендәге ялгышларын өйрәнергә, яңа сүзләр белән таныштырып торырга, тел һәм әдәбият дәресләрендә үткәрелә торган башка эшләр белән үреп, укучыларның танып белү эшчәнлекләрен, мөстәкыйльлекләрен үстерерлек итеп оештырырга һәм тормыш белән бәйләп алып барырга кирәк була.

1996 елгы татар теле программасында лексиканы өйрәнүгә V сыйныфта 21 сәгать, IХ сыйныфта 5 сәгать бирелгән.

Программа нигезендә V сыйныф укучылары лексика буенча түбәндәгеләрне белергә тиешләр: татар әдәби теленең сүз байлыгы турында төшенчә алырга; аның үзгәрүен, тагын да байый һәм камилләшә баруын, аның чыганакларын белергә; сүзләрнең күп мәгънәлелеге, туры һәм күчерелмә мәгънәле була алулары; омонимнарнар, синонимнар, антонимнар, тотрыклы сүзтезмәләр турында мәгълүмат һәм шуларны үзләренең сөйләмнәрендә куллана белү күнекмәләре алырга; сүзлекләр һәм аларның төрләре белән танышырга, алардан гамәли файдалана белү күнекмәләр булдырырга.

V сыйныфта лексика буенча башланган эш башка сыйныфларда барлык уку елында да дәвам иттерелергә тиеш. Укучы мәктәптә уку дәверендә тел һәм әдәбият дәресләрендә һәм башка фәннәрне өйрәнгәндә дә аның сүзлекләрдән файдалануын системалы рәвештә алып барырга һәм төрле эә төрләренә бәйләп үткәрергә кирәк була.

Сүзлекләрдән файдаланганда бигрәк тә түбәндәге төп мәсьәләләр игътибар үзәгендә тора:

1. Сүзлекләр белән эшләүнең төп бурычы итеп укучының дөньяга карашын формалаштыруны, киләчәктә аның гамәли эшчәнлеге өчен кирәк булган күнекмәләр белән тәэмин итүне санау.

2. Сүзлекләр белән эшләүнең эчтәлеге булып, укучылар өчен яңа, аңлаешсыз сүзләрне төшендерү, укучыларга билгеле булган сүзләрнең мәгънәсен ачыклау һәм анализ ясау, укучыларны телебезнең сүз байлыгы белән таныштыру, аның төрле фикерләрен белдерә алу мөмкинлеген күрсәтү.

3. Сүзләрнең мәгънәсенә анализ ясау өчен, хәзерге телдә кулланыла торган сүзләрне алу, ә аерым очракларда тарихи аспектта да карау (этимологиясен төшендерү) һ.б.

4. Сүзлекләрдән аерым очракларда гына түгел, бәлки татар теле курсының барлык бүлекләрен (грамматика, орфография һ.б.) үткәндә дә системалы рәвештә, педагогик һәм методик яктан дөрес оештырган хәлдә файдалану.

Грамматика дәресләрендә сүзлекләр белән эшләү, сүзнең лексик һәм грамматик мәгъәсен аңлап, телдә аны дөрес кулланырга өйрәтүгә кайтып кала.

Грамматиканың сүзлек эше өлкәсендәге роле һәм әһәмияте турында методистлар арасында озак вакытлар төрле фикерләр яшәп килде. Кайбер методистлар, төп игътибарны телнең мәгънәсен үзләштерүгә генә биреп, аның формасына игътибар итмәделәр. Ә кайбер методистлар, киресенчә, грамматиканы телдәге формалар турындагы фән дип карап, ул сүзләрнең формасын гына өйрәнергә тиеш, дигән фикердә тордылар. Аларча, сүзләрнең мәгънәсен грамматика түгел, ә семасиология өйрәнергә тиеш.

Югарыда күрсәтелгән бәхәс, билгеле, хәл ителде. Грамматика дәресләрендә бала, тел буенча теоретик белем алу белән бергә, дөрес сөйләргә, сүзләрне дөрес куллана белергә, дөрес язарга һәм укырга да өйрәнә.

Сүздәге грамматик форманың мәгънәсенә игътибар итмәгәндә, баланың фикер йөртү сәләтен үстерү мөмкинлеге исәпкә алынмый. Шуңа күрә, балага сүзнең лексик мәгънәсен аңлату белән бергә, аның грамматик формасының морфологик төшенчәләрен барлыкка китерүдәге әһәмиятен дә төшендерергә кирәк.

Грамматика дәресләрендә сүз төркемнәрен өйрәнү үзара тыгыз бәйләнештә бара һәм бу эш берничә юнәлештә алып барыла: сүзнең мәгънәсен төшендерү, грамматик формалар белән таныштыру, укучының сүзлеген баету һәм аларга бәйләнешле рәвештә укучыларда сөйләү һәм язу күнекмәләре булдыру.

Грамматика дәресләрендә, яңа материалны төшендергәндә, гадәттә укучылар яңа терминнар белән танышалар. Грамматик билгеләмә һәм кагыйдәләрне исбат итүче мисалларда укучыларның сөйләмен баетырдай яңа сүзләр кертелә. Диктантлар яздырганда, яңа сүзләрне, өйрәнү эше болай бара: текстта очраган авыр аңлаешлы сүзләргә укытучы аңлатма бирә, тактага язып куя, кулланылыш сферасын аңлата. Өйгә эш биргәндә, тексттагы сүзләрнең аңлаешлы булу-булмавы тикшерелә һәм, кирәк булса, аерым сүзләргә аңлатма бирелә.

Фән һәм техниканың үсеше белән бәйләнешле яңа сүзләрне укучыларның беләсе килү ихтыяҗы артканнан-арта, аларның кызыксынулары, алар өчен яңа күренеш һәм фактларны белдерүче сүзләрне белү теләкләре үсә. Бу аларга сүзлек запасын баетуга, сан һәм сыйфат ягыннан аны үстерүгә ярдәм итә. Шуңа күрә мәктәптә башка фәннәрне укыта торган укытучылар да укучылар белән системалы рәвештә сүзлекләрдән файдаланалар: фәнне өйрәткәндә очраган яңа сүзләргә аңлатма бирәләр, сүзлек дәфтәрләренә яздыралар һәм ул сүзләрне яки терминнарны аларның сөйләмнәрендә дөрес файдалана алуларына ирешергә тырышалар.

Әдәбият дәресләрендә сүзлекләр белән эшне төрлечә оештырырга була: беренче чиратта укучыларның актив сүзлегенә керергә тиешле сүзләр карала. Аерым персонажларга характеристика биргәндә яки язучының тел үзенчәлекләрен өйрәнгәндә исә диалектизмнар, архаизмнар яки гади сөйләмгә караган сүзләр тикшерелә; аларга анализлар ясала, әдәби телдәге сүзләр белән янәшә куеп чагыштырыла, андый сүзләрне укучылар үз сөйләмнәрендә кулланмаска кирәклек турында аңлатыла.

Сүзләрнең формасы үзгәрүгә карап, мәгънәнең дә үзгәрүен укучылар грамматика дәресләрендә төрле күнегүләр эшләү юлы белән төшенәләр.

Укучы, сүзләрнең лексик һәм грамматик мәгънәләрен өйрәнгәндә, анализ ясаудан синтезлауга күчә белергә тиеш, шул вакытта гына ул сөйләү һәм язу теленә ия була ала. Сүзләрне төрле күзәтүләр ярдәмендә өйрәнү, сүз белән аның кисәкләрен чагыштыру, капма-каршы куеп карау, синонимнар таптыру, тамырдаш сүзләр төзү, сүзләрне куллана белү һәм бәйәнеше сөйләм телен үстерү – барысы да грамматика дәресләрендә дә, әдәбият дәресләрендә дә алып барыла.

Укучыларның сүзлек запасын баету турында сөйләгәндә, аны сан ягыннан гына түгел, бәлки сыйфат ягыннан да үзгәртүне күз алдында тотарга, ягъни сүзләрнең мәгънәсен ачыкларга, укучыларга билгеле булган сүзләрнең яңа мәгънәләре, метафоралар, семантик төсмерләр һ.б. белән таныштырырга кирәк.