«Татар сәхнә әсәрләрендә М.Җәлил образын гәүдәләндерү чаралары»

Кешелек сыйфатлары белән дә ул гаҗәеп шәхес буларак ачыла. Тоткынлыкта 791 көн уздыруга карамастан, рухи яктан сынмаган, фашистлар алдында баш имәгән, илен сатмаган. 1943 елның июнендә үлемгә хөкем ителеп һәр сәгате, минуты белән әҗәл көткәндә дә иленә, язмышына ләгънәт, бәддога укырга ашыкмый. Мондый вакыт өчен күз яшенә буылу, пессимизмга бирелү хас булса да, Җәлил үзенең рухи ныклыгы белән тетрәндерә. Шуңа да Җәлил батырлыгын белгән төрле милләт вәкилләре үлемне җиңгән шагыйрь дип әйтәләр.

Батырлык юлы . Муса Җәлилнең гомер юлын әнә шулай атап булыр иде. Моңа шагыйрь махсус әзерләнеп килмәгән, билгеле. Ул аның яшәү рәвеше, тормышы белән бәйле. Бу кеше ныклыгын, иҗатчы рухының көчен үзенең яшәве, эшчәнлеге һәм үлеме белән раслады. Аның бөтен тормышы – халыкка һәм туган илгә хезмәт итүнең, чын намус һәм керсез күңел белән яшәүнең үрнәге.

Җәлил – татар халкының горурлыгы, йөз аклыгы һәм намусы. Болай гына да түгел, Муса Җәлил исеме бүген татар халкының рухи батырлыгын һәм күңел аклыгын белдерүче символ булып та яши. Ул милләтне бөтен дөньяга танытты. Шагыйрьнең татар мәдәниятында аерым урын алып торуын танырга, укыту-тәрбия эшендә файдаланырга кирәк.

Каһарман шагыйрьнең тормыш юлын һәм иҗатының әдәби-эстетик үзенчәлекләрен тикшерү, новаторлык һәм традицияләр яссылыгыннан чыгып бәя бирү, филологик анализ ясау эшендә зур казанышлар бар. Атап әйткәндә, Г.Кашшаф, Р.Бикмөхәммәтов, Н.Юзеев, З.Мәҗитов, М.Гайнуллин, Р.Мостафин, Х.Госман, М.Фәйзуллина, М.Маннурова, Ш.Хамматов, Х.Курбатов, Ф.Ибраһимова, К.Барская, Н.Исәнбәт, Ә.Мәхмудов һ.б. гыйльми эшләре шагыйрь иҗатына карата тәфсилле анализ бирде. Бу хакта рус язучылары һәм галимнәре В.Воздвиженский, Ю.Корольков, К.Симонов, К.Зелинский, В.Альтов, Л.Шилов, Б.Невская зур эш башкаралар. Бөек әдипнең тормыш юлын һәм иҗатын хәзер безнең илдә генә түгел, Россиядән читтә дә өйрәнәләр. Мәсәлән, француз язучысы Луи Арагон, немец язучылары Леон Небельцаль, Франц Лешнитцер, Эрих Мюллер, бельгиялы Роже Бодар, ирак әдәбиятчысы Җ.Камалетдин. Бөтен дөньяны таң калдырган бөек шәхеснең һәр адымы кешелек өчен кадерле булуы табигый хәл булып тора.

Нәтиҗә ясап, шуларны әйтергә кирәк, Җәлилнең данлы тормыш юлына, иҗади уңышларына багышланган меңнәрчә гәзит хәбәрләре, йөзләрчә журнал, фәнни җыентыкларда басылган мәкаләләр, күпсанлы китап һәм гыйльми монографияләр, романнар, пьесалар, повестьлар, кинофилмьнар, телевизион һәм театр спектакльләре, музыкаль әсәрләр, рәсемнәр һәм башкалар иҗат ителде. Шулар рәтеннән, «Өзелгән җыр эзеннән» (Р.Мостафин), «Не пропавший без вести», «Жизнь – песня», «Через сорок смертей» (Ю.Корольков), «Муса Джалиль» (Э.Давыдов) дигән һәм башка документаль повестьларда татар шагыйренең сугышчан батырлыгы бөтен тулылыгында сурәтләнде.

«Муса Җәлил» (Н.Исәнбәт), «Үлмәс җыр» (Р.Ишморат), «Соңгы төн» (И.Юзеев), «Моңлы бер җыр» (Т.Миңнуллин), «Канат җәйгәндә» (Н.Асанбаев), «Хөкем» (Ә.Гаффар), «Шартлы көн» (Д.Вәлиев) әсәрләре – М.Җәлилнең яшьлек чорын, сугыш кырында күрсәткән каһарманлыгын сурәтләү ягыннан кыйммәтле сәхнә әсәрләре. Шулай ук, «Кызыл ромашка» телевизион фильмы, «Кызыл ромашка» һәм «Ана бәйрәме» мултипликацион фильмы, «Моабит дәфтәре» кинофильмы, «Муса» исемле дүрт серияле телевизион спектакль шагыйрьнең исемен мәңгеләштерү максатыннан чыгып эшләнгән чаралар булып торалар.

Җәлил феноменының билгеләнгән һәм ачылмаган яклары белән бүгенге галимнәр, педагогларның игътибарын җәлеп итүе һәм яңа геополитик шартларда, идея-эстетик үзгәрешләр яктылыгында актив өйрәнелергә тиешлеге бәхәс уятмый .

Күп еллар дәвамында әдәби тәнкыйть М.Җәлил иҗатына, аның шәхесенә игътибарлы булса да, татар драматургиясендә М.Җәлил образын гәүдәләндергән әсәрләргә гомуми күзәтү ясаган, системалы һәм тулы итеп тикшергән хезмәтләр юк. Әлеге мәсьәләнең комплекслы бәяләмәдә чагылыш тапмавы драматургиядә М.Җәлил образын тикшерүнең актуальлеген билгели.

Чыгарылыш эшенең максаты булып татар сәхнә әсәрләрендә М.Җәлил образының гәүдәләнешен тикшерү тора.

Куелган максатны тормышка ашыру барышында түбәндәге бурычлар билгеләнде:

1. Муса Җәлил образын гәүдәләндерү мәсьәләләренә багышланган фәнни-методологик хезмәтләрне өйрәнү;

2. Трагедия һәм драма төшенчәләренә салынган мәгънә төсмерләрен ачыклау, сәхнә әсәрләрендә шагыйрьнең трагедик яисә драматик шәхес буларак чагылдырылуын билгеләү;

3. Муса Җәлил образын яктырткан татар сәхнә әсәрләрен тикшерү, шагыйрьне гәүдәләндерү чараларын барлау.

Тикшерү объекты булып Риза Ишморатның «Үлмәс җыр», Нәкый Исәнбәтнең «Муса Җәлил» драмасы, Илдар Юзеевның «Соңгы төн» трагедия-легендасы, Туфан Миңнуллинның «Моңлы бер җыр» драмасы, истәлекләр, мәкаләләр тора.

Тикшерү предметы – билгеләнгән әсәрләрдә Муса Җәлил образы, аның бирелеше.

Тәкъдим ителгән чыгарылыш эше структур яктан керештән, М.Җәлил образының бирелешен һәм М.Җәлил образын гәүдәләндерү чараларын барлауга багышланган ике бүлектән, йомгак һәм кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Бөек Ватан сугышы һәм сугышның соңгы елларында драматургиядә төп иҗат көчен җәмгыятебездәге уңай сыйфатларны, алдынгы кешеләрне, каһарманлыкны, сугыштагы кешенең рухи ныклыгын, бернинди кыенлыкларга да бирешмәүче оптимистик табигатен гәүдәләндерүгә сарыф ителә. Һәм бу – табигый хәл. Билгеле булуынча, Ватан сугышында социализм шартларында җәмгыять белән сәнгатьнең бердәмлеге, алар арасындагы тыгыз бәйләнеш үзенчә бер көч белән чагылды. Күпмилләтле совет сәнгате вәкилләре туган халыкларының азатлык һәм бәйсезлек өчен көрәшендә катнашуны үзләренең җәмгыять алдындагы изге бурычы итеп санадылар. Сугышның беренче көннәрендә үк Мәскәүдә митингка җыелып, язучылар «Ватаныбыз дошманнарына каршы изге халык көрәшенә үзләренең бөтен көчләрен, бөтен тәҗрибәләрен һәм талантларын, кирәк булса, гомерләрен дә бирергә әзер булуларын» белдерәләр .

Шул дәһшәтле заманны поэтик яктыртуда күркәм уңышларга ирешү белән бергә татар әдәбияты зур югалтуларга да дучар була. Милли поэзиянең алтын фондына кергән Муса Җәлил, Фатих Кәрим, Гадел Кутуй, Нур Баян, Абдулла Алиш, Хәйретдин Мөҗәй, Рәхим Саттар һәм башкалар сугыштан әйләнеп кайтмый. Мондый шагыйрьләрнең тормышы да, иҗаты да батырлыкка әверелгән легендага әйләнә. Нәкъ шуның белән алар хәзерге әдипләр игътибарыннан төшмиләр. Х.Туфан, С.Хәким, И.Юзеев һәм башкаларның шигырь-поэмаларында, бердән, әлеге шәхесләрнең батырлыгы шигъри планда гәүдәләндерелсә, икенчедән, аларның шундый сыйфатлары белән киләчәк буыннарга шагыйрь һәм гражданлык үрнәге булып торуларын күрсәтүгә басым ясала .

Күрүебезчә, шагыйрь-геройлар рәтендә лаеклы урынны Муса Җәлил дә алып тора. Илебезнең азатлыгы, халкының бәхете өчен көрәшеп һәлак булган геройның исеме һичкайчан онытылмый. Г.Кашшаф, Р.Бикмөхәммәтов, Н.Юзеев, Т.Галиуллин һәм башка бик күп әдипләр әлеге эшкә үз өлешләрен керттеләр. Муса Җәлил турында татар драматургиясендә иҗат ителгән әсәрләр арасында Р.Ишморатның «Үлмәс җыр», Н.Исәнбәтнең « Муса Җәлил», И.Юзеевның «Соңгы төн», Т.Миңнуллинның «Моңлы бер җыр» драмалары, Н.Җиһановның «Җәлил» операсы бар. М.Җәлил образын, шулай ук, Ф.Халитов, А.Аббасов, И.Ишбүләков, Р.Тәҗетдинов, Х.Бегичев һ.б. иҗат иткәннәр.

Характер буларак ул гаять үзенчәлекле. Аңа шундый сыйфат хас: гомерен хезмәт иясенең азатлыгы һәм бәхете өчен януга багышлау, кешенең изге бурычы шунда булуын тирән аңлау һәм үзенең көрәше белән шуны раслау. Әлеге сыйфатлары белән ул образ буларак гәүдәләндерерлек каһарман. Шуңа да бу әдәби образ гүзәл һәм рухландыргыч сыйфатка ия, үзенең прототибын дөрес һәм тулы чагылдыра .

Шуны да аерып әйтергә кирәк, Бөек Ватан сугышында катнашкан героик шәхесләрнең әдәби образлары илленче елларда ук тудырыла башлый. Мондый әсәрләр арасында М.Җәлилгә багышланган беренче әсәрләрдән булып Н.Исәнбәтнең «Муса Җәлил» (1956) исемле трагедиясе һәм Р.Ишморатның «Үлмәс җыр» (1955-56) дип аталган героик драмасы тора. Боларда башлыча М.Җәлилнең дошман тылында күрсәткән батырлыгы һәм төрмәдә уздырган соңгы көннәре тасвирлана. Фашистларга каршы алып барган яшерен көрәш вакытында, аннан соң кулга алынгач булган вакыйгаларда татар кешесенең ныклы ихтыяры, туган иленә ахыргача бирелгәнлеге гәүдәләнә. Һәр ике драматург Ватан сугышы чорында халкыбызны тиңдәшсез батырлыкларга рухландырган эчке көчләрне нәкъ менә шунда күрәләр.

Дәһшәтле сугыш еллары ерагайганнан ерагая бара, ләкин безнең әдипләр татар кешеләре каһарманлыгы әхлакый нигезе турында ешрак уйланалар. Хәзерге вакытта шагыйрь һәм аның көрәштәшләре турында үзеңнең сүзеңне әйтү бик авыр һәм җаваплы эш. Соңгы вакытта Т.Миңнуллин, Д.Вәлиев, И.Юзеев драмалары барлыкка килә. Монда М.Җәлил батырлыгы замандаш күзлегеннән карала. Р.Ишморат, Н.Исәнбәт үзләренең әсәрләрендә яшәешнең вакыйгалыгына күбрәк игътибар иткән булсалар, яңа буын драматургларының пьесаларында милли-тарихи проблема философик дәрәҗәдә гомумиләштерелә .

Муса Җәлил дөньяның һәр мәдәниятле кешесенә дә билгеле шәхес ул. Аны фашизмга каршы көрәштә гадәттән тыш батырлык күрсәткән патриот шагыйрь дип беләләр.

Бөтен халык бәйрәм иткән Бөек Ватан сугышында җиңүнең 62-еллык юбилей тарихыннан күренгәнчә, җәмгыятьтә солдат-патриот каһарманлыгына карата булган игътибар әдәбият, сәнгать өлкәсендә дә үзенең көчен югалтмый. Күптән түгел булып үткән сугыш вакыты эзләре буенча бик күп драматик әсәрләр барлыкка килә. Монда төрле конфликт ситуацияләрдә җиңүче характерының үзенчәлекләре ачыла. Муса Җәлил исеме сатылмас намус, нык ихтыяр һәм Ватанга мәхәббәт символы булып тора. Муса Җәлилнең гражданлык һәм иҗади каһарманлыгы чын мәгънәсендә легендар булып китте.

«Моабит дәфтәрләре»нең Туган якка кайтуыннан соң һәм аларның авторының каһарманлыгы турында хәбәр таралганнан соң, М.Җәлил шәхесе һәм иҗаты миллион кешеләрнең игътибары объектына әйләнә. Шагыйрьне яхшы белгән язучылар, бигрәк тә татар язучылары, һәлак булган тугандашы истәлегенә әдәбиятта аның үлмәс образын гәүдәләндерүнең зарурлыгын аңлыйлар. Беренчеләрдән драма була. Монда эш жанрның өлгерлегендә түгел, дип билгели әдип М.Шарипов. Әдәбият белгече фикеренчә, беренчедән, шагыйрь язмышы, бигрәк тә тоткынлык чоры, кешелеккә каршы булган көч һәм идеология белән бәрелешкә керүе, чынбарлык героикасы уңайлы драматик материалга нигез була.

Икенчедән, М.Җәлилнең сугыш елларында язылган һәм шагыйрьнең язмышына алыштыргысыз аңлатма булып торган әсәрләр пьеса өчен иң яхшы чыганак булып торалар. «Моабит дәфтәрләре»н игътибар белән укыган вакытта сюжет-композицион нигезен – бу циклның драматургиясен табуы авыр түгел. Монда героизм һәм драматизм, лирик геройның хисләре һәм дәрте органик рәвештә үрелгән .

Аңлашылуынча, элекке чорлардан алып хәзерге вакытка кадәр шагыйрь образы сүз осталарының игътибарын җәлеп итеп торган. Һәр яңа әсәр шушы образны ачуга һәм баетуга зур адым ясый. Шагыйрь һәм поэзия темасына багышланган драма әсәрләренең озын рәтендә (Р.Ишморат «Үлмәс җыр», Н.Исәнбәт «Муса», Т.Миңнуллин «Моңлы бер җыр», Д.Вәлиев «Шартлы көн» һ.б.) И.Юзеевның «Соңгы төн» трагедия-легендасы герой-шагыйрь образына эмоциональ-психологик яктан тирән үтеп керүе белән аерылып тора.

Шагыйрь гомеренең соңгы елларына мөрәҗәгать итеп, драматург Риза Ишморат «Үлмәс җыр» исемле героик драма иҗат итә. Шушы беренчеләрдән булган М.Җәлил турындагы художество-документаль әсәрдә автор аны герой-көрәшче буларак кына түгел, ә үзенчә гадәттән тыш какшамас рухлы, куркусыз, чынбарлыкны поэтик сизгер рәвештә үзләштергән иҗади шәхес итеп сурәтләргә тырыша. Документаль фактлар белән беррәттән автор драмада тарихи дөрес характерда булган сәнгати уйланма да куллана.

Шул ук вакытта, драмада М.Җәлил образын ачуда рәсми төсмер дә бар. Бу өлешчә, пьеса язган вакытта, Җәлил гомеренең соңгы еллары турында фактик мәгълүмәтләрнең җитмәве, романтик тасвирлау, зарыгып көтелгән һәм капылт кабынган горурлык хисе белән дә аңлатыла.