«Башҡорт телен дәүләт теле итеп уҡытыуҙа компьютер технологияһын ҡулланыу»

Тикшереүҙең аҡтуаллеге. Эшебеҙҙең актуаль булыуы,- шуның менән билдәләнә: башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә компьютер технологиялар ҡулланып ләкин практик йәһәттән өйрәнелеп бөтөлмәгән. Шуға күрә лә башҡорт тел һәм әҙәбиәт дәрестәрендә компьютер технологияларын өйрәнеү һәм был технологияларҙы практикала ҡулланыу эшебеҙҙең актуаллеген асыҡлап тора.

Курс эшенең маҡсаты. Курс эшенең төп маҡсаты булып, башҡорт теле дәрестәрен компьютер технологияларын ҡулланып үткәреү юлдарын күрһәтеү. Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге бурыстар ҡуйылды:

1) Фәнни әҙәбиттә тикшерелгән яңы технологияларҙы анализлау;

2) Башҡорт теле дәреслектәре буйынса төҙөлгән электрон дәреслектәрҙе өйрәнеү һәм анализлау;

3) Дәрестә компьютер технологиялар ҡулланыу мөмкинлектәрен асыҡлау;

4) Башҡорт теле дәрестәрендә компьютер технологияларын ҡулланыу алымдарын тәҡдим итеү;

Эштең яңылығы: тикшеренеүҙә башҡорт теле дәрестәрендә компьютер технологияларын файҙаланыу юлдары асыҡлана.

Теоретик әһәмиәте. Эшебеҙҙә яһалған һығымталар башҡорт теле дәрестәрендә компьютер технологияларын ҡулланыуҙа әһәмиәтле булыуы, дәрес өлгөләре үткәргән саҡта файҙалы булыуы мөмкин. Шулай уҡ был эшебеҙ башҡорт теле методикаһын үҫтереүҙә бер өлөш булып торор.

Фәнни әҙәбиәт өлкәһендә, башҡорт, рус һәм татар телдәре буйынса эшләүсе компьютер технологияһын өйрәнгән ғалимдарҙың ғилми эштәре тикшеренеүҙең методологик нигеҙе булып хеҙмәт итте. Тикшеренеү барышында И. Ю. Гац, Г. К. Селевко, С.В. Гурьев, М.М. Шәкүрова, Г. И. Талипова, М.Х. Иҙелбаев, Р. Ғ. Аҙнағолов, М. С. Дәүләтшина, М.И Баһауетдинова, Г. Н. Йәғәфәрова һәм башҡа ғалимдарҙың хеҙмәттәре өйрәнелде.

Курс эшенең предметы булып башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүҙә ҡулланылған компьютер технологиялары тора.

Курс эшенең теоретик әһәмиәте. Башҡорт теле методикаһында ошо йүнәлештә алып барылған тикшеренеү дауамы булып тора.

Курс эшенең практик әһәмиәте. Эш барышында башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә компьютер технологияларын ҡулланылып дәрестәр үткәрелде, компьютер технологиялары менән эшләүҙә әсбаптар, күргәҙмәлектәр йыйылды, фәнни әҙәбиәт өйрәнелде. Курс эшенең һөҙөмтәләрен башҡорт теле дәрестәрендә компьютер технологияларын ҡулланыуҙа файҙаланырға мөмкин. Хеҙмәт шулай уҡ курс һәм диплом эштәре яҙғанда ярҙамсы сығанаҡ була ала.

Курс эшенең структураһы. Курс эше инештән, ике бүлектән, йомғаҡлауҙан һәм ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора.

1) проблемалы уҡытыу (уҡытыусы ярҙамында проблемалы ситуациялар булдырып, уҡыусыларҙың үҙ аллы сисеүе). Проблемалы уҡытыу технологиялаһын ғәмәлгә ашырыу өсөн иң киҫкен мәсьәләләр һайлап алына, проблеманы хәл итеү моделе төҙөлә, уҡытыусының оҫталығынан уҡыусының активлығы тора. Проблемалы ситуация уҡыусыны әүҙемләштереүсе эш-биремдәр, һорауҙар ярҙамында тыуҙырыла. Уҡытыусы уҡыусыларҙы ҡаршылыҡлы күренеш менән таныштыра, уны сисеү юлдарын табырға тәҡдим итә. Бер үк күренеште төрлөсә хәл итеү юлдары билдәләнә, ярҙамсы һорауҙар ҡуйыла. Проблеманы сисеү барышында уҡыусылар яңы белем үҙләштерәләр, мәғлүмәт алалар.

2) А.С. Границкаяның адаптив системаһы (төп иғтибар уҡыусыларҙың үҙ аллы эшенә, уҡытыуҙы индивидуалләштереүгә йүнәлтелә. Уҡыү-уҡытыу процесында уҡытыу тиҙлеге һәм ысул-алымдар уҡыусыларҙың шәхси үҙенсәлектәренә ярашлы һайланыла).

3) Хеҙмәттәшлек технологияһы (уҡытыусы менән уҡыусының бергә эшләүе, улар араһында субьект-обьект түгел, субьект-субьект мөнәсәбәттәре күҙҙә тотола).

4) В.Ф. Шаталовтын терәк схемалар системаһы (материал блоклап өйрәнелә. Уны үҙләштергәндә терәк схемаларға, терәк конспекттарға таяныла, өйҙә шулар буйынса ҡабатлау үткәрелә. Дәрестә матерал бер нисә тапҡыр тикшерелә. Тәүҙә уҡыусыларҙың үҙләштереү дәрәжәһе асҡлана, икенсе тапҡыр ҡабатлағанда алынған белемдәрҙе дөйөмләштереү һәм системаға һалыу иғтибар үҙәгендә була).

Терәк схемалар аша уҡыусыларҙың белемдәрен ҡалыплаштырыу.

5) Н.Н. Светловскаяның белем биреүҙә интеграция проблемалары технологиялары (уҡытыу процесында төрлө фәндәр ҡушып өйрәнелә, бер проблема төрлө фән күҙлегенән яҡтыртыла, шуның менән мәсьәләнең төплө үҙләштерүенә өлгәшелә). Был технология иһә телде киң йүнәлештә алып барыуын талап итә. Тел бер фән менән генә сикләнеп ҡалмай, ә төрлө яҡлап өйрәнелә.

Белем биреүҙе проектлау технологияһы (эштең этаптарын алдан планлаштырып, шуға ярашлы тикшеренеү алып барыу). Был технология иһә уҡыусыларҙың үҙ аллы эшләү күнекмәләрен үҫтереүҙе, алдан планлаштырыуҙы, эҙмә-эҙлекле этаптар буйынса ойоштороуҙы һәм төрлө күҙәтеү алымдарын ҡулланыуҙы күҙ уңында тота. Проект эше уҡыусының интеллектуаль үҫешен тәьмин итә, уның фекерләү һәләтен үҫтерә үҙ-үҙенә баһа бирергә өйрәтә.

Проект технологияһының әһәмиәте бик ҙур. Ул грамматик материалдың бөтә үҙенсәлектәрен бергә йыя һәм бер урынға туплай, өйрәнеү ваҡытын экономияларға ярҙам итә, практик эштәргә ваҡыт күп ҡала. Шулай уҡ тәҡдим ителгән проект уҡыусыға тикшеренеү, үҙ аллы белем алыуҙа таяныс булып тора. Проект методын төрлө маҡсаттарҙа, төрлө дәрестәрҙә ҡулланырға мөмкин. Әммә был тик ошо метод менән генә уҡытыу тигәнде аңлатмай, уны уҡытыусы үҙенә кәрәкле тип һанаған сығанаҡтарҙа ҡулланырға кәрәк.

6) Л.В. Занковтың үҫтереүсе уҡытыу системаһы (уҡытыусы һәр дәрестә уҡыусының дөйөм үҫешен маҡсат итеп ҡуя).

Филология фәндәре докторы М.Х. Иҙелбаев билдәләүенсә, донъя һәм ил кимәлендә уҡыу йорттары өсөн эшләнелгән төрлө һәм күп яҡлы яңылыҡлы педагогик технологиялар барлыҡҡа килә. Шуларҙың ҡайһы берҙәрен башҡорт тел һәм әҙәбиәт тәрестәрендә ҡулланырға мөмкин. Бер нисәүен ҡарап үтәйек:

1. Уҡыусы эшмәкәрлеген әүҙемләштереүгә һәм көсәйтеүгә нигеҙләнгән педагогик технологиялар.

● Уйын технологиялары: үҫтереүсе уйындар; эшлекле уйындар; башланғыс, урта, юғары кластарҙағы уйын технологиялары.

Был технологиялар иһә уйын аша балаларҙа телгә ҡыҙыҡһыныу уятырға, тел тураһында мәғлүмәт алыуға булышлыҡ итә. Шулай ҙа был технологияның кире һыҙаты ла бар, дәресте тик уйынға ғына ҡороу килтерә.

2. Уҡыу процессын ойоштороу һәм идара итеүҙе һөҙөмтәлегенә нигеҙләнгән педагогик технологиялар.

● Балаларҙың ҡыҙыҡһыныуы буйынса мәҙәни тәрбиә биреү дифференциацияһы (И. Н. Закатова).

Был технология иһә уҡыусыларҙың ҡыҙыҡһыныуына нигеҙләнгән.

● Программалап өйрәтеү технологияһы (В.П. Бесьпалько). Уҡыу материалы өйрәтеүле техник сара ярҙамында (ЭВМ, компьютер) торшомҡа ашырыла.

3. Үҫтереүсе технологиялар. Төп башланғысы К. Д. Ушинский, Л.С. Выготский идеяларынан уҡ килә. Уҡытыу-өйрәтеү баланың психологик үҫешен хәрәкәткә килтереүсе төп көс, тип һанала.

● Д.Б. Эльконин – В.В. Давыдовтың үҫтереүсе уҡытыу технологияһы.

● Шәхестең ижадилыҡ сифаттарын күтәреүгә йүнәлтелгән үҫтереүсе системалар (И. П. Волков, Г. С. Альтшуллер, И. П. Иванов)

● Үҙ-үҙеңде үҫтереүгә йүнәлтелгән уҡытыу-тәрбиә технологияһы (Г.К. Селевко).

Профессор Аҙнағолов был технологияларҙың этаплап формалашыуын билдәләп ыңғай һәм кире яҡтарын асыҡлай. Шуларға туҡталып китәйек.

Инновацион технологияларҙы ҡулланыу уҡытыусыларҙың эшмәкәрлеген үҙгәртә һәм уҡытыу процесын алға этәрә. Мәҫәлән, П.Я Гальперин, Д.Б. Эльконин, А.С. Границкая, В.Ф. Шаталов, Н.Н. Светловская, Л.В. Занков кеүек авторҙарҙың технологиялары уҡытыу эшмәклегендә һәм башҡорт теле, әҙәбиәте дәрестәрендә лә киң ҡулланыла. Ошо авторҙарҙың фекеренсә, эшмәкәрлектән тыш бала белемгә, күнекмәгә эйә була алмаясаҡ. Практик эшмәкәрлек барышында эштең маҡсаты, планы, үтәлеш саралары тураһында күҙаллау баланың эшенә тейешле йүнәлеш бирә. Эште хатаһыҙ үтәү өсөн төп иғтибарҙы нимәгә йүнәлтергә кәрәклекте төшөнөргә тейеш уҡыусы. Ошоларҙы күҙ уңында тотоп, уҡыусыларҙың аҡыл эшмәкәрлеген этаплап формалаштырыу технологиялары барлыҡҡа килгән.

Беренсе этап: баланың дәрескә ҡарашын, мөнәсәбәтен тәрбиәләү.

Икенсе этап: үҙ аллы белем алыу юлдарын күрһәтеү.

Өсөнсө этап: дәрестә аңлаған, алған белеменең моделен төҙөп күрһәтеү.

Дүртенсе этап: дәрес материалын һөйләп аңлытыу, йәғни уҡыусының тышҡы телмәрен үҫтереү.

Бишенсе этап: уҡыусының эске телмәрен үҫтереү, йәғни дәрес материалын эстән һөйләп биреү.

Алтынсы этап: баланың уйлау һәләтен үҫтереү.

Технологияның ыңғай яғы: уҡыусыға үҙ аллы эшләүгә ирек биреү. Кире яғы: теоретик белем биреүҙе сикләй. Методик яҡтан был технология ҡатмарлы һәм ҡапма-ҡаршылыҡлы. Балының ижади үҫешенә ирек ҡуйылмай.

Ошонан сығып беҙ нимә әйтә алабыҙ: технологияларҙы уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу кәрәк сөнки уның һәр береһе үҙенсәлекле дөрөҫ итеп ҡулланһаң дәресте ҡыҙыҡлы үткәреүгә мөмкинлек бирә. Уҡыусының ихтыяр көсөн, ижади һәләттәрен үҫтереүгә булышлыҡ итә, уҡыусылар фәнни-тикшереү эшенә йәлеп ителә. Башҡорт теле дәресендә технологиялар эш барышында уҡыусының кәйефенә тәьҫир итергә һәм теманы өйрәнергә теләк уятырға тейеш. Шулай уҡ дәрестә уҡыусы билдәле бер тема өҫтөндә эшләргә, төрлө сығанаҡтарҙы ҡуллана белергә, үҙ аллы мәғлүмәт табырға өйрәнә белергә тейеш.

Уҡытыусы быларҙы иҫендә тотоп технологиялар ярҙамында уҡытыуҙың принциптарына таянып уҡытыу эшен алып барырға тейеш.

Инновацион технологиялар ярҙамында уҡытыуҙың төп принциптары:

● модуллек принцибы (уҡыусыларҙы үҙ-аллы эшләүен, блоктарға бүлеп уҡытыуҙы, эҙмә-эҙлелекте талап итә);

● квантивиралау принцибы (уҡыу материалын ентекле, системалы өйрәнеүҙе талап итә);

● когнитивлыҡ принцибы (уҡыусыларға аңлайышлы булыуын талап итә);

Теге йәки был технологияны һайлағанда уҡытыусы өс шартты белергә тейеш:

1) технологияның үҙенсәлеген аңлау (концептуаль нигеҙе, йөкмәткеһе, метод һәм алымдары);

2) ниндәй маҡсат менән ҡулланыу;

3) предметты яҡшы белеү һәм яратыу.

Шулай итеп, яңы технологияларҙы дәрестә ҡулланыу әһәмиәтле. Бындай дәрестәр белем алыуға ҡыҙыҡһыныу, һөйөү уята, төплө белем алыуына булышлыҡ итә. Уҡыусыларҙың үҙ аллы эшләү, әүҙемлеге, һығымта яһарға, фекерләү ҡеүәһен үҫтерә.