«Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә укучыларның мөстәкыйль эшчәнлеген үстерү алымнары»

Бүгенге көндә укыту процессында укучыларны мөстәкыйль эшләргә өйрәтү мәсьәләсенә зур игътибар бирелә. Алар яӊа уку материалын үзләштерү барышында төрле язма чыганаклардан (дәреслекләрдән, фәнни- теоретик әдәбияттан, вакытлы матбугаттан, архив материалларыннан, Интернет чаралардан, ресурслардан һ.б.) файдаланырга мөмкин.

Икенче буын дәүләт стандартлары буенча уку-укыту процессыныӊ катлаулылыгы укучы алдына заманча таләпләр куя. Шуларның берсе – укучыны мөстәкыйль эшләргә өйрәтү. Туган телләрне укыту процессында укытучы төрле метод һәм алымнар кулланып эш итә. Һәр методныӊ үз бурычы, үзенеӊ куллану сферасы, тикшерүчегә карата аерым таләпләре бар. Ул укучыдан фактларны җыю, төркемләү, аӊлату, анализ эшен төп фәнни максатка юнәлтүен таләп итә. Бүгенге заман укучылар алдында катлаулы таләпләр барлыкка килә: үзенең уй-фикерен төгәл итеп әйтергә; әңгәмә корып, актив сөйләшү алып барырга тиеш. Бу педагог өчен дә бик авыр мәсьәлә, чөнки аз вакыт эчендә күп мәгълүмат биреп, укучыларның мөстәкыйль эшчәнлеген үстерү кирәк [13: 19].

Әлeге яңa стaндapт тaләпләpен үтәү өчен, дәреснең нәтиҗәлелеген күтәрү ысулларының берсе – укытучының метод-алымнарны оста чиратлаштыра, төрләндерә белүе. Ә бу исә өйрәтеләсе материалның эчтәлеген өлешләргә дөрес бүлүгә һәм укытудагы кирәкле алымнарны, ысулларны сайлый белүгә бәйле. Укыту методлары системасының укытучының һәм укучылар эшчәнлегенең барлык төрләрен дә үз эченә ала; дәрестә дискуссияләр, уеннар, укучыларның лаборатор һәм практик эшләрен, тәҗрибә һәм эксперименталь эшләрне оештыру да җитди роль уйный.

Туган тел дәресләрендә укучыларның мөстәкыйль эшчәнлеген үстерү алымнары бихисап. Методиканың алдынгы укытучылары, методистлары бу җәһәттән бик күп төрле эш алымнары тәкъдим итәләр. Академик Л.В.Щерба һәм кайбер башка методистлар 1903 елда телне күзәтү методын гамәлгә куйдылар. Бу методны алар зарарлы булган ятлау методы урынына тәкъдим иттеләр; ул метод укучыларның мөстәкыйльлеген һәм активлыгын булдырырга омтылучыларда зур кызыксыну тудырды һәм яклау тапты. Татар теле һәм укыту методикасы өлкәсендә күп хезмәт иткән телче методист М.Корбангалиев та бу методны раслап чыга. Күзәтү һәм укытучының аңлатуы ысуллары белән эшләгәндә, ул фикерләү юлларыннан индукциягә (тикшереп, кагыйдәгә, нәтиҗәгә бару) һәм дедукциягә (гомуми кагыйдәдән тикшерүгә бару) мөрәҗәгать итәргә кирәклеген күрсәтә. Методист М.Ш.Галләмова үзенең “Ике яки бер комплектлы мәктәпләрдә ана теленнән укучыларның мөстәкыйль эшләрен оештыру алымнары” исемле мәкаләсендә мөстәкыйль эшләрне укучыларның яшь һәм индивидуаль үзенчәлекләренә карап классификацияли.

Яңа стандартлар буенча татар теле дәресләрендә укучыларның мөстәкыйль эшчәнлеген үстерү алымнарын тикшерүне хезмәтебезнең максаты итеп куйдык. Билгеләнгән максатка ярашлы рәвештә түбәндәге бурычлар билгеләнде:

• традицион укыту метод һәм алымнарын өйрәнү;

• укучыларның мөстәкыйль эшчәнлекләрен үстерүгә булышлык иткән ысулларны эзләү, тикшерү;

• дәрес эшкәртмәләре төзү.

Тикшеренүнең методологик нигезе булып Вәлива Ф.С., Саттаров Г.Ф.-ларның “Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы”, Д.Ф. Заһидуллинаның “Мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы. Яңадан эшләнгән һәм тулыландырылган икенче басма” хезмәтләре тора.

Диплом эше кереш, төп өлеш, йомгак һәм кушымтадан тора. Төп өлеш ике бүлектән тора. Беренче бүлектә мәктәптә туган телләрне өйрәнүнең максат һәм бурычлары, яңа укыту шартларында туган телләрне өйрәнүдә туган киртәләр турында белешмә бирелде. Икенче бүлектә укучыларның мөстәкыйль эшчәнлеген үстерү алымнары һәм методлары ачыкланды.

Кушымтада мәктәп яшенә кадәр булган балалар өчен уен-шөгыль төрләре һәм 7нче сыйныф укучылары өчен дәрес эшкәртмәләре тәкъдим ителде. Йомгакта төп нәтиҗәләр китерелде.

Шундый ук мөмкинлек “Россия Федерациясендә мәгариф турында”гы РФ законының 14 нче маддәсендә расланган: “Россия Федерациясе законнары нигезендә, Россия Федерациясе территориясендәге республикаларның дәүләт һәм муниципаль белем бирү оешмаларында Россия Федерациясе дәүләт телләрен өйрәнү һәм укыту гамәлгә куелырга мөмкин”.

2011 елның 1 сентябреннән Федераль дәүләт башлангыч белем стандарты гамәлгә керде. Россия Федерациясенең милли һәм мәдәни күптөрлелеген искә алып, Стандарт нигезендә Россия Федерациясе белем бирү оешмалары өчен төп (базис) уку-укыту планының өч варианты эшләнде. Өченче вариант – ике дәүләт теле законлы рәвештә гамәлдә булган субъектларга карый. “Россия Федерациясендә мәгариф турында” РФ законының 28 нче маддәсе 3 нче пункты нигезендә, белем бирү оешмалары уку-укыту программаларын төзү һәм раслау хокукына ия. Шул рәвешле, һәр белем бирү оешмасы уку-укыту планын мөстәкыйль рәвештә төзи һәм, әлеге план, федераль һәм аерым төбәкнең тел турындагы законнары кысаларында, белем бирү оешмасы җитәкчесе тарафыннан раслана.

V–XI сыйныфларда фәннәрне Россия Федерациясе Мәгариф һәм фән министрлыгының 2004 елда расланган уку-укыту (базис) планнары нигезендә укыту дәвам иттерелә.

Төп (базис) уку-укыту планында татар телен укытуга бүлеп бирелгән сәгатьләр саны милли-төбәк компоненты һәм, өлешчә, белем бирү оешмасы компоненты хисабына башкарыла, һәм бу – Россия Федерациясе субъектының белем бирү оешмаларында уку-укыту планын төзүнең гамәлдәге нормаларына каршы килми. Белем бирү оешмасы компонентының калган сәгатьләре (атнага өч сәгатькә кадәр),укучыларның белем алудагы ихтыяҗларын искә алып, белем бирү оешмасы карары нигезендә, федераль компонентка караган уку фәннәрен, шул исәптән рус телен, тирәнтен өйрәнү максатларында файдаланыла.

Башкортстан Республикасы белем бирү оешмаларының V–XI сыйныфларында федераль төп (базис) уку-укыту планнары гамәлгә ашырыла. Анда уку-укыту сәгатьләре түбәндәгечә бүленә:

– Россия Федерациясенең барлык территорияләре өчен бердәм булган федераль компонентка кергән уку фәннәренә – гомуми норматив вакытның 75 % ы;

– Россия Федерациясе субъектлары тарафыннан мөстәкыйль билгеләнгән милли-төбәк компонентына кергән уку фәннәренә – 15 % ы;

– белем бирү оешмасы компонентына кергән фәннәрне өйрәнүгә гомуми норматив вакытның 10 % ы бүлеп бирелә.