«Ринат камалов ижадында Ҡатын-ҠыҘҘар образы: мӘктӘптӘ ӨйрӘнеҮ перспективаҺы»

Проблеманың актуаллеге. Күренекле яҙыусы, башҡорт прозаһының тәрән бураҙналарын ярыусы, әҙәбиәтебеҙҙә яңы һүҙ әйтеүсе, уға яңы характерҙар алып килеүсе, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ринат Камалов – башҡорт прозаһының иң сағыу вәкилдәренең береһе. Үҙ һуҡмағы, үҙ яҙыу манераһы, художестволылыҡ оҫталығына эйә әҙип хәл-ваҡиғалар бөтөнләй яңыса һүрәтләй. Һәр әҙип кеүек, ул заманды, кеше шәхесен үҙенсә аса, уға яңы биҙәктәр өҫтәй, үҙенсәлекле моңон таба.

Уның романдары һуңғы тиҫтә йыл ваҡыт арауығындағы иң көслө, олпат, иң юғары баһаға лайыҡлы проза әҫәрҙәре булараҡ танылыу яуланы. Әҙиптең романдарын дилогия, трилогия, пенталогия ҡыҫандарына һыйҙырып булмай. Сөнки ул «Ҡотлояр–Бәхтийәрҙәр» шәлкемен бар итеүсе романдар сериалы өҫтөндә эшләй.

«Ҡотлояр–Бәхтийәрҙәр» шәлкеме социализм осоронда йәшәгән бер ғаилә тормошо хаҡында бәйән итә. Бында ҡотлояр–бәхтийәрҙәр нәҫеленең күтәрелеше, сәскә атыуы һәм тарҡалыуы һүрәтләнә. Заман ҡылыҡтары, йәмәғәт үҫеше тәртиптәре, шәхес менән тарихтың, кеше менән дәүләттең мөнәсәбәттәре һүрәтләнә, бер тамсыла бөтә даръя булмышы һынланғандай, бер ғаилә миҫалында ил көнө сағыла. Яҙыусы раҫлауынса, бер кешенең һыҙланыуҙары халыҡтың аһ-зарына, ынтылышына тиң, улар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнгән.

Был шәлкемдән «Таня-Таңһылыу», «Оҙонтал», «Сабыр йән», «Әлфирә», «Вариҫ», «Ағай-энеләр», «Шаңдау», «Талаҡ» һәм «Һөйкөмлө һөйәк» романдары донъя күрҙе.

«Шаңдау» романы 1918 йылдарҙа совет власына ҡаршы Мәғҙән улусындағы боланы яҡтырта. Әҫәр 2007 йылда «Ватандаш» журналында донъя күрҙе. Бәхтийәрҙең уртансы ҡыҙы Раушания хаҡындағы «Талаҡ» романы 2008 йылда «Ағиҙел» журналында баҫылды, «Һөйкөмлө һөйәк» әҫәре (Баныубикәнең улы Рафиҡ тураһында) 2009 йылда «Ватандаш» журналында сыҡты, ә Сабирйәндең улы Йонос хаҡында, Йоностоң улы Хәмит тураһында «Бейеүселәр» дилогияһы «Ағиҙел» журналы портфелендә ята. Тағы шәлкем эсенә «Колхозсы», «Дебет шәл», «Мәғҙән мәктәбе», «Мәғҙән магазины», «Ыҙалы йән», «Мединститут эше», «Ҡурай», «Сәйәсәтсе» һ.б. әҫәрҙәр – бөтәһе егерме роман инә.

Бына ошоларҙан сығып ҡына ла Ринат Камалдың ижад офоҡтарының ни тиклем киңлеген, проза жанрын төрләндереүсе, үҫтереүсе әҙип икәнен, ижад ҡомарын, егәрлелеген әйтеп китергә булалыр. Ринат Камалов – башҡорт прозаһының күренекле вәкиле. Уның ижады башҡорт әҙәбиәте тарихы фәне тарафынан етерлек кимәлдә өйрәнелмәгән тиерлек. Заманыбыҙҙың ҡырҡыу проблемаларын күтәргән авторҙың әҙәби әҫәрҙәрен, бигерә тә уларҙа ҡатын-ҡыҙ яҙмышын монографик планда өйрәнеү бик кәрәкле һәм актуаль эш.

Теманың өйрәнелеү кимәле: Ринат Камалов ижадын монографик планда Рафаэль Аҙнағолов (“Ринат Камал: тормошо һәм ижад юлы”, 2010 йыл), Гөлфирә Гәрәевалар (“Хәҙерге башҡорт прозаһы үҙенсәлектәре”, 2009 йыл, “Заман көҙгөһө: геройҙың рухи донъяһы” 2003 йыл, “Тормош дөрөҫлөгө һәм әҙәби оҫталыҡ мәсьәләләре”, 2005 йыл, һ.б.) өйрәнгән. Ф.Күзбәков, З.Әлибаевтың, Г.Нәбиуллинаның халыҡ-ара конференцияларҙа, газета һәм журналдарҙа баҫылған күп һанлы тәнҡит мәҡәләләрендә лә яҙыусының әҫәрҙәре төрлө планда яҡтыртылды.

Тикшеренеүҙең предметын Ринат Камалдың “Мөхәббәт дошмандары” повесы, “Әлфирә”, “Таня-Таңһылыу”, “Талаҡ” романдары тәшкил итә.

Ғилми эштең яңылығы: Хеҙмәттә тәүге тапҡыр “Мөхәббәт дошмандары” повесы, “Әлфирә”, “Таня-Таңһылыу”, “Талаҡ” романдарында ҡатын-ҡыҙ образы комплекслы рәүештә монографик планда тикшерелә, уларҙы мәктәптә өйрәнеү перспективаһы ҡарала.

Хеҙмәттең методологик нигеҙен В. Хализевтың, В. Волковтың, Т. Шустрованың, Н. Степановтың, С. Бочаровтың, Л. Сидяковтың, C. Есиндың, Р. Байымовтың, З. Шәрипованың, Г. Гәрәеваның, З. Әлибаевтың, Р. Илешеваның, Ә. Муллағолованың хеҙмәттәре тәшкил итте.

Эшебеҙҙә сағыштырыу, дөйөмләштереү һәм типологик методтар ҡулланылды. Аныҡ, системалы өйрәнеү художестволы структурала психологик анализдың төп үҙенсәлектәрен асырға булышлыҡ яһай.

Сығарылыш эшенең практик һәм теоретик әһәмиәте. Эштең материалдары һәм һөҙөмтәләре мәктәптәрҙә, шулай уҡ юғары һәм урта белем биреү йорттарында башҡорт әҙәбиәтен өйрәнеү процесында ҡулланылыш таба ала.

Эшең структураһы түбәндәгеләрҙән тора: инеш өлөш, ике бүлект, йомғаҡлау, библиография.

Билдәле булыуынса, «На любых стадиях развития литературы герой, разрешая свои задачи, вступал в противоречие с предметным миром, общественной средой, с другим человеком, с потусторонними силами, с самим собой» . «Мөхәббәт дошмандары» повесында Сәғирә әйләнә-тирәләге кешеләр менән көрәшкә сыға, үҙен, намыҫын, ғаиләһен, балаларын яҡлай. «Героями литературных произведений могут оказываться не только люди. Но кто бы они не были, они предсавляются в окружающей их вымышленной реальности обладателями внутреннего «я» – этого специфически человеческого способа существования» , – тигән ҡараш йәшәй. Ысынлап та, Ринат Камалдың роман-повестарында кешеләр генә түгел, тәбиғәт (ағастар, йылға, күл) күренештәре лә билдәле бер мәғәнәүи нагрузкаға эйә булла алалар.

Ринат Камал прозаһына ҡатын-ҡыҙ шәхесенә айырым бер ҡараш, ҡабул ителеш хас. Яҙыусы өсөн ҡатын-ҡыҙ – ул донъя тотҡаһы, әсә, ир ҡатыны ғына түгел, ул донъяның аҫтын өҫкә килтереүсе, уны болғатыусы, кешенең башына етеүсе лә. Наҙлы ла, аяуһыҙ ҙа зат ҡулдары менән ижад итә лә, емерә лә; унһыҙ йәшәү ҙә юҡ, йәшәйеш тә юҡ.

"Мөхәббәт дошмандары" күләме буйынса әллә ни ҙур булмаған повесть, ләкин күләм уның идея-тематик ҡиммәтенә һис тә йоғонто яһамай. Кем һуң ул, автор идеяһы буйынса мөхәббәт дошмандары? Ғөмүмән, Ринат Камалса, уның ижади концепцияһынаса нимә һуң ул мөхәббәт?

Уның өсөн дөйөм башҡорт прозаһында мөхәббәт темаһына ҡарата булған ижади мөнәсәбәтте барлау хилаф булмаҫ. Мөхәббәт – ул ерҙе һәм күкте, ир һәм ҡатынды бәйләп тороусы изге хис. Унһыҙ үткәндәр ҙә, бөгөнгө лә, киләсәк тә юҡ. Мөхәббәт – илаһи, юғары хис һәм башҡорт әҙәбиәтендә, ғөмүмән, көнсығыш әҙәбиәтендә уны илаһилаштырыу, уға табыныу киң урын алған. Боронғораҡ осорҙа ижад ителгән "Хөсрәү һәм Ширин", "Таһир һәм Зөһрә", "Ҡиссаи Йософ" һәм башҡа әҫәрҙәрҙе, мөхәббәт темаһына арналған робағиҙарҙы, риүәйәттәрҙе, моңло йыр тарихтарын ғына иҫкә төшөрөү, уларҙы барлау ғына етә: мөхәббәт беҙҙең ижади ерлектә илаһилаштырыла, күккә ашырыла.

Ринат Камалов ижадында ла мөхәббәт кешелек донъяһындағы иң юғары, иң мөҡәддәс хис булараҡ ҙурлана, ләкин илаһилаштырылмай, автор уға табынмай. Ринат Камалов өсөн мөхәббәт – тәү сиратта аҫҡы аң кимәлендәге процесс, шунлыҡтан ул йән генә түгел, тән рәхәтен дә төп урынға ҡуя. Юҡҡамы ни Ринат Камал ижадында ир һәм ҡатын араһындағы иң йәшерен ғәмәлдәре тартыныу-оялыуһыҙ, хатта бер ни тиклем натуралистик һыҙаттар менән һүрәтләнә. Бер яҡтан, интим өлкәгә бындай ҡыйыу ижади ҡараш хуплауға лайыҡ, сөнки ул өлкә лә ҡасандыр булһа ла яҙыусылар тарафынан ижади үҙләштерелергә тейеш ине. Икенсе яҡтан, әҫәрҙәрҙәге бындай урындар самаһыҙ күп булып киткәндә башҡорт милләтенә хас тыйнаҡлыҡ хаҡында ла ирекһеҙҙән иҫкә төшөрә биреберәк ҡуяһың. Ләкин нисек кенә булмаһын енси дәрт тә - ир һәм ҡатын араһындағы мөхәббәттең, мөнәсәбәттәрҙең мөһим ғәмәле, сағылышы булып тора. Шулай итеп, нимә һуң ул, Ринат Камалса, мөхәббәт? Беренсенән, әйтеп кителгәнсә, ул тыйылғыһыҙ бер-береңә тартылыу, енси дәрт, ашҡыныу, дыуамаллыҡ, йәшлек хаталары. ("Мөхәббәт дошмандары" повесындағы Мәйсәрәнең Хәнифкә ҡарата булған ҡырағай-ярһыу мөнәсәбәте; яһил түрә Зөлҡәрнәйҙең ауылдың йәш килене Сәғүрәгә ҡарата булған енси дәрте; түрә ҡатыны Нәҡиәнең ире Зөлҡәрнәйҙе Сәғүрәнән үлеп көнләшеүе һ.б.) Икенсе яҡтан ҡарағанда, ул баҫынҡы хис, тыйнаҡ көтөүҙәр, йәш аралаш йылмайыу, ғәфү итеү (Сәғүрәнең Хәнифкә ҡарата тоғро, тәрән мөхәббәте, түҙемле һөйөү). Был образдар бер-береһе менән тығыҙ бәйле, барыһы ла йә кемделер ярата, йә кемделер күрә алмай: Сәғүрә Хәнифте ярата, Хәниф Сәғүрәгә ғашиҡ; Мәйсәрә Хәнифте ярата, Сәғүрәне күрә алмай; Камил Мәйсәрәгә ғашиҡ, Хәнифкә асыулы; Нәҡиә Зөлҡәрнәйҙе ярата, Сәғүрәне дошман күрә.

Ғөмүмән, дошманлыҡ һәр ваҡыт тиерлек хаслыҡ төшөнсәһе менән бәйле була. Халыҡ – ул кемгәлер, үҙ мәнфәғәтеңде ҡайғыртып, насарлыҡ эшләү, үс алыу. Был йәһәттән мөхәббәт кеүек мөҡәддәс хискә ҡаршы барыусылар байтаҡ. Ғилми хеҙмәтебеҙҙә быларҙың барыһын да ентекле ҡарап үтеү зарур.

Ринат Камал «Мөхәббәт дошмандары» повесында ғаилә һәм кеше-ара конфликттары үтә ҡырҡыу һүрәтләнә: бер яҡтан – Бибихаят ҡарсыҡ һәм Хәниф, Сәғүрә; Нәҡиә, Зөлҡәрнәй һәм Сәғүрә; бер яҡтан Мәйсәрә һәм икенсе яҡтан Хәниф һәм Сәғүрә. Улар араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡтар әҫәрҙең төп коллизияһын тәшкил итә. Был әҫәрҙә һәр кем үҙ мәнфәғәтен генә ҡайғырта: Бибихаят улын үҙе яғына ауҙарырға теләй, Мәйсәрә Хәнифтең мөхәббәтен яуларға ынтыла, Нәҡиә Зөлҡәрнәйен өҙөлөп көнләшә. Шул рәүешле барыһы ла Сәғүрәгә ҡаршы тора, уның менән конфликтҡа инә. Һәр кемдең конфликтҡа инеү ысулы төрлөсә: кемдер Нәҡиә ише асыҡтан-асыҡ һуғыш иғлан итә, кемдер, Зөлҡәрнәй ише, теләгәнен алыр өсөн аҫтыртын, күҙ буяп эш итә, кемдер, Бибихаят ҡарсыҡ кеүек, янау, ҡурҡытыу, йәлләтеү менән алдыра.

Башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрендә, әйтергә кәрәк, кешенең коллектив, социаль мөнәсәбәте нигеҙендә тыуған конфликт, үҙ-үҙе менән килешәлмәүсәнлек тойғолары ғына яҡтыртылмай.

«Конфликт – противоречие, столкновение (коллизия) между изображенными в произведении группами действующих лиц или отдельными персонажами, героем и обществом (средой), противоборство характеров, идей, настроений» .

Яҙыусының алынған конфликтты сюжет үҫешендәге ҡапма-ҡаршы көстәрҙең көрәш-бәрелеше һөҙөмтәһендә сисергә ынтылышлы һөйөнөслө күренеш. Әммә шундай көсөргәнешле драматик ситуацияларҙа геройҙарҙың тойғо-хистәр ташҡынын, уй-кисерештәрен биреүҙә ҡайсаҡ һығылмалылыҡ етешмәгәндәй, конфликт та схематик планда бирелгән төҫлө. Шулай уҡ уңышлы психологик деталдәр, портрет характеристикалары, эске монологтар менән бергә, йыш ҡына авторҙың геройҙың нимә эшләүен, кисереүен, уйлауын һәүетемсә бер темпта һөйләп сығыуы күҙәтелә.

Ошо тәңгәлдә әйтеп китеү урынлы булыр, повесть үткерлеге, конфликттың тәрәнлеге менән тормошобоҙҙағы етешһеҙлектәр хаҡында тура ярып әйтеүе, һәр кемде тулҡынландырған проблемаларҙы ҡыйыу күтәреүе, юғары художестволы кимәлдә эшләнеүе менән һөйөндөрә. Кисерештәрҙе һүрәтләүҙәге тәрән психологизм да, кеше яҙмышындағы боролоштарҙы биреүҙәге драматизм да, ҡырыҫ реаллек тә, оптимистик рух бар был әҫәрҙә. Персонаждарҙың характер һыҙаттарын, рухи донъяларын асыуҙа эске монолог мөмкинлектәре иркен ҡулланыла. Хикәйәләү өсөнсө заттан барһа ла, күп моменттар геройҙар күреүе, аңлауы позицияһында бирелә, экспрессив-эмоциональ буяуҙарын һаҡлаған, көсөргәнешле уйҙар ағышын сағылдырған эске монологтар образдарҙың рухи донъяһын асыу өсөн ҡулланылмай.