«Һади такташ иҖатында романтизмныҢ ҮзенчӘлеге»

Һади Такташ иҗатына һәм тормыш юлына багышланган фәнни тикшеренү эшләре байтак. Г.Галинең «Шагыйрь Һади Такташ турында» (1931), Г. Нигъмәтинең «Һади Такташ» (1932), Ш. Маннурның «Һади Такташ поэзиясе турында» (1940) кебек очеркларын, М.Маминның «Һади Такташ поэзиясе» (1952), Х.Хәйринең «Һади Такташ (Тормыш һәм иҗат юлы)» (1949), Х.Госманның «Такташ поэзиясе» (1958), Г.Халитның «Шагыйрь, чор, герой (Һади Такташ иҗатын өйрәнү тәҗрибәсеннән)» (1971) кебек монографик хезмәтләрен әйтеп китә алабыз. Ләкин әлегә кадәр Һади Такташ поэзиясенең үзенчәлеге, башлыча, совет чоры әдәбият белеменә хас идея-эстетик принциплар җирлегеннән шактый берьяклы бәяләнде. Бу, аеруча, аның иҗатының беренче романтик этабына мөнәсәбәттә күренә. Хезмәтнең актуальлеге Һади Такташ иҗатындагы романтизмның чыганакларын, үзенчәлекләрен бәяләү, комплекслы анализ мөһимлеге белән билгеләнә.

Һади Такташ иҗаты «давыллы» елларда – Беренче бөтендөнья сугышы, Бөек Октябрь революциясе, Идел буенда җәелгән ачлык елларында формалашты. Романтизм һәм реализм, үсеш алып, үзара бәхәскә кергән бу вакытта әдип романтик геройны яклап чыкты. Романтизм юнәлешендә иҗат иткән шагыйрьләрнең берсе буларак үзен танытты. Хисләргә бай, дәртлелеге, кызыклы әдәби образлары һәм үзенчәлекле ритмикасы белән аерылып торган “Зәңгәр күзләр” циклында мәхәббәткә, яшьлеккә, сихри табигатькә дан җырлаган әдипне күрәбез (“Урман кызы”, “Сагыну”, “Зәңгәр күзләр” һ.б.). «Карурманнар» , « Таң кызлары» , тирән уйларга баткан юлчы образлары чын романтик Такташны ачалар. Фәрештәләр, газраилләр һәм башка романтик образларны шагыйрь үз караш-максатларына карап үзгәртә, яңабаштан кора.

1923-1924 еллар – Такташ романтик шигърияте үсешендә яңа этапны ачып җибәрә. Бу этапта шагыйрьнең гыйсъянчы герое үз индивидуальлеге формалашкан шәхес буларак күзаллана, ул көрәш юлына баса. Әдипнең беренче шигырьләрендә (“Газраилләр”, “Караңгы төннәр”, “Төркстан сахраларында”) көрәшче образы ачыктан-ачык күренмәсә дә, аның сугышка, илдә барган вакыйгаларга каршы булуы, канәгатьсезлеген белдерүе сизелеп тора[41; 12]. Алга таба аның “Янар таулар трагедиясе”, “Еллар таңында” һәм башка шигырьләрендә кануннарга, аллаларга каршы чыккан көчле шәхес образы ассызыклана.

Гыйсъянчылык – яшь татар совет әдәбияты үсешенең закончалыклы һәм табигый этабы, дип билгели Г. Халит [60; 183]. Ул безгә читтән кергән агым түгел, ә шул чор һәм милли җирлек тудырган мөстәкыйль эстетик күренеш. Һади Такташ шушы агымнан үсеп чыккан шагыйрь. Аның гыйсъянчы герое гуманистик характер алып илдәге бар вәхшәткә каршы чыккан образ. “Без” исеменнән сөйләүче лирик герой кешеләрнең, замандашларының бар хисләрен, кичерешләрен күңеле аша үткәреп бәян итә, һәм шуның белән ул, һичшиксез, халыкчанлык сыйфатына ия.

Такташ поэзиясенең новаторлыгы да, барыннан да элек, аның лирик героеның яңачалыгы белән билгеләнә. Такташ үзе дә – яңа чор тудырган яңа буын вәкиле. Шул көрәштә шагыйрь һәм гражданин буларак формалашкан шәхес тә.

Чыгарылыш эшендә төп игътибар Һади Такташ иҗатының гомумкешелек һәм гомумфилософик нигезләрен анализлауга юнәлтелгән. Чыгарылыш эшнең максаты итеп Һади Такташ иҗатында романтизмның үзенчәлеген тикшерү мәсьәләсе куела.

Максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар билгеләнде:

– Романтизм теориясен өйрәнү, аның татар әдәбиятындагы үзенчәлеген анализлау;

– Һ.Такташның романтик шагыйрь буларак формалашуына тәэсир иткән факторларны билгеләү;

– Романтик герой эволюциясен тикшерү;

–“Зәңгәр күзләр” лирик циклында, “Җир уллары трагедиясе”ндә романтизм иҗат принципларының конфликт кору, образлар системасы, тел-сурәтләү чараларында чагылышын тикшерү;

– Дж. Байронның “Каин” һәм Һ. Такташның “Җир уллары” трагедисенә интертекстуаль анализ ясау аша Такташның романтик концепциясенең милли һәм гомумкешелек эчтәлеген ассызыклау;

– Һади Такташ иҗатының татар әдәбияты үсешендәге ролен билгеләү.

Фәнни тикшеренү эше өч бүлектән: кереш, төп өлеш, методик бүлек һәм йомгактан тора. Кулланылган әдәбият исемлегендә 62 чыганак тупланды.

Фәнни хезмәтнең теоретик, методологик нигезен Х. Госман, Х. Хәйри, М. Мамин, Г. Гали, Г. Халит, Ф. Галимуллин, Т. Галиуллин, Д. Заһидуллина хезмәтләре тәшкил итте. Чыгарылыш эшен башкару барышында комплекслы анализ, чагыштырма анализ, тарихи-чагыштырма анализ кебек методлар кулланылды.

Әдәби юнәлеш буларак романтизм ХVIII-XIX гасырлар чигендә формалаша. Беренче әсәрләр булып В. Г. Ваккенродерның « Сәнгать яратучы монахның күңел моңнары» (1797), Новалисның « Чәчәк серкәсе» исемле шигырьләр җыентыгы (1798), Ф. Р. Шатобрианның « Атала» (1801) повесте һ. б. санала. Алман романтиклары субъектив хис-ки-черешләрне, иҗади « мин» проблемасын үзәккә куялар. Кешенең үзен, тормыштагы урынын эзләве әһәмиятле санала.

Германия, Англия һәм Франциядә бер үк вакытта диярлек башланып, романтик хәрәкәт тиз арада Даниягә, Италиягә, Россиягә, Австриягә, Швециягә, Америкага, Польшага, Грециягә җәелә. Күренекле вәкилләре булып Дж. Купер, Э. По (Америка), А. Мицкевич (Польша), Ш. Петефи (Венгрия), А.С.Пушкин, В. А. Жуковский (Россия), соңрак Дж. Байрон, Ж. де Сталь, О. Бальзак, В. Гюго (Франция), В.Скотт (Англия, тарихи романнар) һәм башкалар аерылып чыга.

Романтизм юнәлешенең теоретиклары төсендә Иен мәктәбе вәкилләре — Новалис (чын исеме — Фридрих фон Гарденберг), Людвиг Тик һәм бертуган Шлегельләр калкып чыга. Алар романтик шәхесне эстетик идеал итеп күтәрә, романтик иҗатның әкияти характерлы булырга, күнегелгән чикләрне җимереп, әсәр эчендә синтезга омтылырга тиешлеген билгелиләр. Гейдельберг мәктәбе романтиклары (Клеменс Брентано, Людвиг фон Арним, Якоб һәм Вильгельм Гриммнар, Адальберт Шамиссо) башкарак юл сайлый: халыкның тарихи үткәненә, милли үзенчәлекләренә, фольклорына йөз белән борыла. Ләкин аларны кешенең һәм халыкның рухи яктан тулы канлы тормыш белән яшәвенә ирешү теләге берләштерә. Романтикларның яңа буыны шваб мәктәбе, исә Дж. Байрон, Дж. Китс, П. Б. Шелли, А. де Ла-мартин, В. Гюго исемнәре белән мәгълүм.

Башлангычыннан ук романтизм милли төсмерле икәнлеген белдерә. Алман романтиклары күбрәк фәлсәфилеккә, тормышны серле-магик яссылыкта тасвирлауга тартыла. Француз романтиклары психологик аналитизмга ия була, тормышның пессимистик картинасын сурәтләүне өстен күрә. Англиядә романтизм (Колридж, Водсворт) шулай ук трансцендент, ягъни теге дөнья белән кызыксына, аның тормыш-чынбарлык белән тоташуын табигатьтә, балачак хатирәләрендә таба. Россиядә романтизм үткәнгә борылган: кешенең һәм кешелекнең идеаль халәттәге вакытларын сагыну, тормышны җаннар өчен төрмә дип хисаплау, шушы караңгылыкта күкләрдән төшкән пәйгамбәр-шагыйрьне аерып чыгару күзәтелә.

Бер үк вакытта романтизмга хас уртак сыйфатлар да калкып чыга. Кешене әйләндереп алган дөньяның чиксезлеге, ике тормыш: күнегелгән җир тормышы һәм илаһи-идеаль дөнья хакындагы күзаллау үзәккә куела. Кеше серле көчләр җимеше, үткән һәм киләчәкне тоташтыручы күпер итеп карала. Тормыш-чынбарлыкны тәнкыйтьләү, кире кагу алга чыга, һәм пессимистик компонент ачык билгеләнә башлый. Романтизм әдәбиятны кешеләргә яшәеш нигезләре хакында сөйләүче, белем-мәгълүмат бирүче дип карый. Сәях образы, мәңгелек буйлап сәяхәт итүче, шушы мәңгелектә үз урынын эзләүче герой өчен тарихи-географик чикләр, бу һәм теге дөнья, өн һәм төш, хакыйкать һәм хыял арасындагы чикләр җуела. Үткәнне, тарихны идеаллаштыру, экзотик материалга мөрәҗәгать итү, авторның субъектив позициясе ачык билгеләнү, фәлсәфи һәм лирик чигенешләр ясау күзәтелә. Романтизм иҗат юнәлешенә түбәндәге сыйфатлар хас:

Беренчесе – хыял-идеалдагы тормыш моделе тудыру, субъективлык (язучы фикер-карашы беренчел булу). Җәмгыятьнең үсеш-үзгәрешендәге реаль закончалыклар белән романтик исәпләшми, тормыш материалын ул үзенең романтик идеалына буйсындыра. Аның геройлары социаль хәлләреннән чыга торган логика буенча түгел, бәлки индивидуаль характерлары, шул характердагы билгеле бер хирыслары (страсти) кушканча, ахыр чиктә, авторның романтик идеалы белән билгеләнә торган теләге буенча гамәл кылалар, хәрәкәт итәләр.[45;261] Субъективлыктан чыга торган сыйфатларның менә тагын кайберләре: кешенең эчке дөньясына зур игътибар бирү, эмоциональлек, лиризм.

Эпик жанрлардан һәм драматургиядән качмасалар да, романтиклар башлыча лирик һәм лиро-эпик жанрларга мөрәҗәгать итәләр. Моңа ышану өчен романтизм корифейлары Байрон һәм Шелли, Ламартин һәм Гейне, Жуковокий һәм Рылеев, яшь Пушкин һәм Лермонтов, Петефи һәм Мицкевич, С.Рәмиев һәм Дәрдмәндләрнең яисә бу әдәби юнәлешкә зур өлеш керткән бүтән күп кенә каләм ияләренең шагыйрьләр булганлыгын искә төшерү дә җитсә кирәк, һәм гомумән, Гофман яки безнең Г. Ибраһимов шикелле бер-ике язучыны искә алмаганда, лирика һәм лиро-эпикада уңыш казанмаган романтиклар юк. [45;89]

Романтизмга тагы мондый сыфатлар хас: 1)эстетик идеалны укучының күз алдына бастыру, идеалның канунга таянып иҗат ителүе; кеше гипербола дәрәҗәсенә җиткерелеп, кайбер сыйфатларны калкыту ярдәмендә фрагментар, бөек һәм көчле, җир йөзендәге иң камил зат кебек сурәтләнү; 2) ике катлы тормыш моделе төзү; рухи башлангычның өстенлеге ассызыклану; хисләр байлыгы, тәэсирлелек, гадәттән тыш итеп тасвирлау;

3) әсәрдә сурәтләнгән хәл-вакыйгаларның сәбәбе язмышта, кеше аны үзгәртү хәлендә түгел; яшәеш, явызлык һәм яхшылык арасындагы мәңгелек көрәш кебек аңлатылу; 4) тормыш-чынбарлыкны кире кагу; кешенең, чынбарлыкта каршылыкка кереп, аннан качуы, китүе, үзенә чынбарлыкта табылмаган таяну ноктасын башка яссылыкларда эзләве; 5) сурәтләнә торган хәл-вакыйгаларның аңлаешсыз үткән белән билгесез киләчәк арасында бер өзек, очраклылык булуы, аларның гомумән тормыш-яшәешкә бәя бирү өчен файдаланылуы; 6) әдәби фикерләүдә миллилек һәм тарихилык беренче планга чыгу һ. б.

Романтизм иҗат юнәлеше аерым бер темалар һәм мотивларны үстерә, кабатлый. Югалган бәхет; кешеләрдән читләшү; ялгызлык; ялгышлык, хата кылу һәм җәза алу; тәртип-кануннардан риза булмыйча, баш күтәрү; көчсезлектән газап чигү; илаһи көч эзләү яки аннан баш тарту һ. б.

Романтизм иҗат юнәлеше аерым тарихи чорларда төрле агымнар хасил итә. Урта гасыр татар әдәбияты хакында сүз барганда, шәркый кануннар, бизәклелек, эстетик алымнар файдаланылу сәбәпле, романтик иҗат тибына караган әдәбиятны Көнчыгыш романтизмы дип әйтү кабул ителгән. Төп тема буларак мәхәббәтне сурәтли торган әсәрләрдә геройларның батырлыгы һәм матурлыгына дан җырлана, азат, хөр кеше идеалы югары күтәрелә. Батырлыкны сугышта күрсәтә алучы герой мәхәббәткә ирешә алмаудан газап кичерә. Ул ярымгерой, ярымбәхетсез, газап чигүче образ буларак тасвирлана. Бәхетсез төгәлләнүче сюжеты белән дә, кайбер геройларның тарихи шәхесләр белән охшашлыгы ягыннан да мондый әсәрләр мавыктыргыч. Чынбарлыкка охшатып иҗат итү, тормыш детальләре белән баету чынлык эффекты тудыра. Яхшылык һәм явызлыкны, рухи һәм җисмани, идеаль һәм матди дөньяны, илаһи һәм шайтани башлангычны, җир тормышын һәм күк-галәм өлкәсен кискен аерып кую Көнчыгыш романтизмының әдәби концепциясен тәшкил итә. С. Сарайның «Сөһәйл вә Гөлдерсен» ен, « Дастане Бабахан» һәм башкаларны шушы агым кысаларында карыйлар. Бу тенденция XVIII гасыр ахырына кадәр өстенлек итә, хәтта XIX гасыр ахырында язылган әсәрләрдә (Ә. Уразаев-Курмашиның «Таһир-Зөһрә» , «Бүз егет» , Ф. Халидинең «Әлфе Ләйлә вә Ләйлә» әсәрләре) дә сизелә.

Татар әдәбиятында романтизм XX йөз башында иҗат юнәлеше (методы) булып формалаша. Әдәбиятка милли-азатлык идеяләре тирән үтеп керә. Ул исә халыкта милли аң, милли горурлык тәрбияли, үз милләтен бүтән милләтләргә тиң итеп раслый башлый. Халыкның тарихы белән, фольклоры белән якыннан кызыксына, милләтнең үткәнен һәм хәзергесен күпмедер дәрәҗәдә идеаллаштырырга керешә.[35;95] Әнә шул җирлектә романтизм куәтләнеп үсеп китә. С.Рәмиев, Дәрдемәнд, Г. Тукай, Ш. Бабич, С. Сүнчәләй һәм башка шагыйрьләр иҗатының күп кенә сәхифәләре, Ф. Әмирханның «Гарәфә кич төшемдә» (1907), «Кадерле минутлар» (1912) хикәяләре, Г. Ибраһимовның «Диңгездә» (1911), «Сөю-сәгадәт» (1911), «Карак мулла» (1911) хикәяләре, «Яшь йөрәкләр» (1912) романы, М.Фәйзинең «Тәкъдирнең шаяруы» (1913), «Галиябану» (1916) драмалары һәм башка бик күп әсәрләр кыска гына вакыт аралыгында үз укучысын таба.