«Әсәрләренең сюжет-композициясен оештыруда язучы осталыгы»

Прозасына җитди рухта язылган лирик повестьлар, романнар керә. Язучының геройлары барысы да диярлек авылдан чыккан, аларның рухлары көчле, күңелләре саф. Күп әсәрләренең үзәгендә җәмгыятьтәге тәртипләргә каршы булган, тормышта үз урынын эзләүче кеше образы тора. Бу уңайдан «Ялгызак», «Инабәт», «Атлар рәнҗеше» романнарын санап үтәргә була.

Рафаэль Сибатның «Ялгызак» китабы (аңа әдипнең шул исемдәге романы, «Яулар кичкән кульяулык» повесте кертелгән була) дөньяга чыга, укучыларның мәхәббәтен казана. 2001нче елның иң яхшы әсәре булып танылып, Гаяз Исхакый исемендәге бүләкне яулады. 2005нче елда бастырылган өч романнан торган «Кайту» дигән китабы да язучының зур казанышы булып тора.

Авторның төрле елларда чыккан «Көлдән күтәрелгән гөлләр» трилогиясе (2002) hәм «Без дә җирдән күтәрелдек.» роман-монологы (2003) авыл эшчәннәренә багышланган. Р.Сибатның әлеге әсәрләре Татарстан Авыл хужалыгы hәм азык-төлек министрыгы үткәргән иҗади бәйгедә ике мәртәбә лауреат дипломына hәм акчалата бүләккә лаек булды. Алар Р.Сибатның киңкырлы, бай иҗатына бирелгән олы бәя иде. Әсәрләре язучыны җитди иҗтимагый- фәлсәфи, әхләкый мәсьәләләрне калкытып куярга сәләтле язучы итеп раслады.

Иҗат үзенчәлеге булып яшәү кагыйдәсен, яшәү формуласын эзләүче герой тәкъдим итү, кешене хисләр байлыгы, уй hәм омтылышлар чисталыгына карап бәяләү, тормышка, башкаларга мөнәсәбәттә гайре табигыйлек чигенә җиткән хисле, нечкә күңелле идеал тудыру тора. Кешенең эчке дөньясын, рухи үсеш-үзгәрешләрен сурәтләүдә яңа мөмкинлекләр ачып, Рафаэль Сибат ижаты татар әдәбиятында психологик реализм агымын үстерүдә зур урын алды.

Р.Сибат колхозлашу чорын, Бөек Ватан чорын хәзерге чор биеклегеннән чыгып яза, төрле-төрле катламнары кеше хәтере ярдәмендә җыелып киң колачлы, кабатланмас язмышлар аша тасвирлый. Язучы үз иҗатында кешенең бай табигатьтән, туган яктан аерылмаска, киресенчә, алар белән органик, тыгыз бәйләнештә яшәргә тиешлегенә басым ясый, шушы идеяне төрле алымнар hәм чаралар ярдәмендә тормышка ашыра. Гомере буена туган авылына тугры булуы Р.Сибатны әдәбиятнең зур юлына алып чыга . Әдәбият галиме Ф.Галимуллин «искиткеч талантлы каләмдәшебез үзе дә, үлемсез әсәрләре дә халкыбыз йөрәгендә мәңге яшәр», – дип Р.Сибат иҗатына уңай бәя бирде .

Язучы туган жир, шәхес, милләт язмышы өчен янган гуманист-патриот буларак ачыла. Сәнгатьчә сурәтлелек ягыннан метафора, символ, чагыштыру, җанландыруларны иркен куллана. Әсәрләрендә тирән уй, фәлсәфи олы фикер өстенлек итә, ирек рухы, иркенлек, тормыш сулышы көчле. Тере рухлы характерлар, зур шәхесләр, киң масштаблылык, монументальлек, вакыйгаларның киң агымы hәм тирәнлеге күңелләрне үзенә тарта.

Р.Сибат иҗатында поэтик материал итеп үзе даhи, талант ияләре, шигъри сүз осталары дип санаган шагыйрьләр ижатының, халык авыз ижатының гүзәл үрнәкләрен куллана hәм шулар ярдәмендә әсәрләренә үзенчәлекле яңгыраш кертә. Мәсәлән, Һади Такташ, Габдулла Тукай әсәрләреннән өзекләр язучы тарафыннан әсәр тукымасына алына. Геройларының хис-кичерешләргә бай рухи дөньясын ачуда үзенчәлекле юл таба.

Р.Сибатның прозада беркемне дә кабатламый торган үз стиле, үз язу манерасы бар. Ул әсәрне сәнгатьчә сурәтләү алымнарына гаять үзенчәлекле якын килүче язучы. Безнең карашыбызча, Р.Сибат әсәрләре сәнгатьчә эшләнеше ягыннан әдәбият югарылыгында торырга лаеклы. Ләкин тәнкыйди әдәбиятта Рафаэль Сибат прозасының поэтикасын өйрәнүче, иҗатын фәнни тикшерүчеләр юк диярлек, аның әдәби эшчәнлеге, эстетик мирасы аз өйрәнелгән хәлдә кала бирә. Ф Галимуллин, М.Мәһдиев, Л.Ихсанова, Зөлфәт, Ш.Мостафин тарафыннан берникадәр күзәтүләр генә булды. Чыгарылыш эшенең актуальлеге мәсьәләнең бүгенге көнгәчә фәнни тикшерелмәве белән аңлатыла.

Шуннан чыгып язучы иҗатының индивидуальлеген күрсәтүче поэтик сурәт тудыру үзенчәлекләрен өйрәнү, тикшерү чыгарылыш эшенең максатын билгели.

Шул максатка ирешү өчен түбәндәге бурычларны чишү күз уңында тотыла:

1. «Ялгызак»романының композиция үзенчәлекләрен ачыклау;

2. Р.Сибат әсәрләрендә герой hәм автор мөнәсәбәтен барлау;

3. Хронотоп бирелешен тикшерү;

4. «Ялгызак»романының, «Кайту» трилогиясендә кулланылган поэтик чараларны күрсәтү.

Р.Сибатның «Кайту» трилогиясе, «Ялгызак» романы китаплары алынды, мәкаләләре өйрәнелде, теоретик әдәбият белән танышу булды. Тикшеренүнең объекты итеп, прозада «Исабәт» трилогиясе, «Ялгызак», «Атлар рәнҗеше», «Инабәт» романнары карала. «Ялгызак» романы белән «Кайту» трилогиясе беренче карашка бер- берсеннән аерым, ерак торган кебек тоелса да, аларның һәр икесендә дә тормышта үз урынын табарга омтылган кеше язмышы сурәтләнелеп, бер-берсен тулыландырып киләләр һәм бергә тикшерелергә тиешләр дип уйлыйм.

Квалификацион чыгарылыш эше керештән, төп өлештәге ике бүлектән, йомгак һәм файдаланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Поэтика мәсьәләләрен өйрәнү ул актуаль күренеш. Ә нәрсә соң ул поэтика? Поэтика (гр. poietike techne – иҗади сәнгать) – әдәби әсәрләрнең төзелеше hәм аларда файдаланылган эстетик чаралар системасы хакындагы фән. Поэтика составында теоретик (гомуми) hәм тарихи поэтикаларны аералар. Теоретик поэтика әдәби әсәрнең төзелеш законнарын hәм әдәби чараларны өйрәнү белән шөгыльләнә. Аның кысаларында фонетика, стилистика hәм топика яшәп килә. Фонетиканың өйрәнү предметы булып әдәби әсәрнең аваз составы тора. Стилистика – поэтик лексика, морфология hәм синтаксисның; топика исә образлар, мотивлар, сюжетларның үзенчәлекләрен өйрәнә.

Антик чорда поэтика дип, гомумән, матур әдәбият турындагы тагълимәт аталган. Соңрак сәнгатьнең асылы, аның чынбарлыкка мөнәсәбәте, аның максат hәм бурычлары турында фикер йөртүчеләр философиягә, аңардан аерылып чыккан эстетикага күчәләр.

Теоретик поэтика, фән буларак, антик чордан – Аристотельнең «Шигърият сәнгате хакында» (б.э.к. IV г.) трактатыннан үсеп чыга. Соңрак (иҗади аңның традиционалистик тибы кысаларында) төрле халыклар әдәбиятларының үз поэтиклары булдырыла, алар шагыйрьләрнең иҗади эшчәнлегенә юнәлеш бирерлек hәм аларны тотрыклы поэтик кануннарга иярергә мәҗбүр итәрлек кагыйдәләр җыелмасы тудыралар .

Поэтика борынгы чорда әдәбият теориясенә синоним булып торса, алга таба поэтика сүзе башка мәгьнә алып әсәрдәге образлылык өчен, лирика байлыгы һәм әдәби традициялардан файдалану куәте кебек мәгънәләрне бирүгә катнаша. Проза әсәрләре поэтикасы, яисә традицион поэтика тармакларны тикшеренүне дә аңлаткан.

Поэтика үз эченә поэзия hәм проза поэтикасын ала. Поэзия поэтикасы шигырьнең төзелешен, рифма проблемалары, троп үзенчәлекләренә игътибар юнәлтсә, прозада исә идея, сюжет, композиция корылышын тикшерүне үз эченә ала.

Егерменче гасырның беренче яртысында әдәбият галиме Б.Томашевский әдәбият теориясендә поэтиканы яңа нигездә аңлату мөмкинлеген таба, ягъни әсәрне кору, формалаштыру, шул ук вакытта иҗат итү алымнары системасын өйрәнүне ул поэтика вазифасы дип саный.

Бер генә язучы да тормыш вакыйгасын натуралистик хәлдә бирми. Экспозиция, үстерелеш, төенләнеш, чишелеш – сюжет элементларын язучы зәвыгына карап корыла, димәк сюжет тулысынча иҗади күренеш булып тора.

Сюжет үзенең корылышы белән композициягә бәйле. Композиция ни чаклы камил булса әсәрнең поэтикасы да югары. Композиция элементларына лирик-публицистик чигенешләр, хронотоп, монолог, диалог, психологик тасвир (җан хәрәкәте), хикәяләү формасы, геройның эчке кичерешләрен хатлар формасы аша, көндәлекләр аркылы бирү, интерьер керә.

Поэтика hәм стилистика мәсьәләләрен өйрәнүне активлаштыруны фәннең актуаль бурычларыннан санаган әдәбият галиме В.Виноградов әйткәнчә, поэтика сүз сәнгате әсәрләре төзелешенең төрле типлары формалашуындагы тарихи закончалыкларны өйрәнә . Шулай ук «поэтиканы әдәби әсәрләрнең оешу алымнары, чаралары, төрләре, формалары, жанрлары турындагы тәгълимат» – дип тә билгели.

Әдәбият галиме Роман Ингарден поэтиканың күп төрле билгеләмәләре булуын, шулай да аларның түбәндәге дүрт пунктта бергә килүләрен күрсәтә:

1. Поэтика теләсә нинди язма әдәбият әсәрен түгел, бары тик сәнгатьле язма әдәби әсәрләрен генә өйрәнә.

2. Ул сәнгать әсәренең үзенә генә хас индивидуаль hәм гомуми үзенчәлекләрен тикшерү максаты белән иҗат итү барышында кулланылган гомуми алым hәм чараларны эзли.

3. Сәнгать әсәренең эстетик әhәмиятен тәшкил иткән гомуми алымнарга төп игътибарын юнәлтә.

4. Үзенең эзләнүләрендә статистик күренешләр белән генә чикләнеп калмый, теге яки бу сәнгать төренә генә хас булган үзенчәлекләрнең ни дәрәҗәдә еш очравын тарихи яктан чыгып бәяли .

Әдәбият галиме Н.Юзиев «Хәзерге татар поэтикасы» дигән китабында поэтикага тубәндәге анлатма бирә: «Поэтика – әдәбият белеменең әдәби әсәр структурасын, әсәрнен оешу алымнарын, чараларын, рәвешләрен өйрәнә торган өлкәсе» . Әдәбият галиме М.Б.Храпченко язганча: «Матур әдәбият файдалана торган тәэсир итү чараларын киңрәк hәм тирәнрәк өйрәнергә кирәк. Поэтиканың hәм стилистиканың сурәтләү чараларын өйрәнү мәсьәләсе, аларга кызыксыну артуга карамастан, фәнни тикшеренүләрдә hаман да тиешле урынны алмыйлар әле» .

Поэтика мәсьәләләрен Хәсән Туфан да күтәреп чыккан. Шагыйрь: «Поэтика төбәге тикшерелмәгән тау, руда тавы булып ята. Бу тауның инженерлары лингвистика факультетында укучы иптәшләр hәм аннан тыш әдәбият культурасын өйрәнүчеләр арасыннан килерләр» , - дигән фикере белән уртаклаша. Поэтиканы өйрәнүнең актуальлеге әдәбиятның идея-сәнгатьчә дәрәҗәсен күтәрү, язучының әдәби осталыгын күтәрү, аны камилләштерү бурычына барып тоташа. Без дә Р.Сибат прозасы мисалында язучының әдәби әсәр төзү, оештыру талантын ачып китәрбез.

Гомәр Бәширов та: «Безгә, әдәбият кешеләренә, сүзләрнең мәгънәсен тирән аңлап язарга, hәр сүзне урынлы куллана белергә кирәк. Нәкъ шул чакта гына сүз бөтен нурлары белән балкый, музыка булып яңгырый», – ди.

Татар поэтикасы фән буларак һәртөрле трактатлар рәвешендә формалашудан күп элек халыкның үзендә җанлы һәм тулы поэтика рәвешендә яшәп килгән. Шушы «җанлы поэтика» халык иҗат иткән әсәрләрдә – дастаннарда, җырларда, бәетләрдә, мәкаль-әйтемнәрдә, табышмакларда, шагыйрьләрнең поэзия әсәрләрендә шул дәвернең әдәби кануннары һәм өлгеләре булып беркетелеп калган. Шагыйрьләрнең эшчәнлеге шул язылмаган кануннарны һәм өлгеләрне танудан, өйрәнүдән һәм иҗат практикасында файдаланудан башланган. Талантлы әдип үзе дә яңа өлгеләр тудырган. Шундый өлгеләр халыкның җанлы поэтикасын баета һәм тулылындыра килгәннәр. Шул рәвешчә поэтика иҗат практикасында яшәп килгән санлы поэтикага нигезләнә.

Татар әдәбият белемендә поэтика үзенчәлекләрен чын мәгънәсендә фәнни өйрәнәнә башлау XIX йөз ахырларына, ХХ йөз башларына туры килә.

Татар поэтикасының нигез ташларын «Әдәбият кануннары» дигән китабы белән Г.Ибраһимов нигез салды . Аның бу өлкәдәге эстафетасын соңрак әдәбият галимнәре. тәнкыйтьчеләр, галимнәр дәвам иттеләр. Хәзерге әдәбият гыйлемендә исә поэтика актуаль мәсьәләләрнең берсе булып кала.

Шулай итеп, поэтика әдәби әсәрнең катлаулы төзелешен, аның образлы катламын өйрәнүче фән.