«Ф. Гайзаман иҗатында лексик чараларның кулланылышы»

Язучының тел стиле төрле яктан карала. Берәүләр аның лексик составын, мәсәлән, В. Хаковның «Просторечная лексика в языке художественной литературы», Д.Н. Шмелевның «Слово и образ»; икенчеләре фразеологиясен, мәсәлән, А.Д. Григорьеваның «Поэтическая фразеология Пушкина», Г.Х. Әхәтовның «Язучы фразеологиясенең кайбер үзенчәлекләре»; өченчеләре исә сурәтләү-тасвирлау чараларын өйрәнә. Монда Е.А. Некрасованың «Метафора и ее окружение в контексте художественной речи», Н.А. Басилаяның «Метафора в поэзии С.Есенина», С.Ш. Поварисовның «Нуры Содур» поэмасының тел-сурәтләү үзенчәлекләре» дигән мәкаләләрен китерергә була. Кайбер тел галимнәре төрле сүз төркемнәренең стилистик үзенчәлегенә дә тукталалар.

Халкыбызның культура дәрәҗәсенә, эстетик зәвыгына, аң-акылына бәйле рәвештә тел даими үсеп тора, яңадан-яңа сурәтләү чаралары белән байый. Шуңа күрә нәфис әдәбият әсәрләренең телен тикшерүдә теоретиклар төрле ысуллар кулланырга мәҗбүрләр. Ләкин татар классикларының телен, стилен өйрәнгән хезмәтләр шактый булуына карамастан (М.Г. Мөхәммәдиев, Ф.С. Сафиуллина, И.Б. Бәширова) язучының, әдәби әсәрнең телен тикшерү методикасы әле hаман канәгатьләнерлек эшләнмәгән. Шуның өчен әдәби әсәрләрнең тел-стиле кайсы фәндә (әдәбияттамы, әллә телдәме) өйрәнелергә тиешлек турында төрле бәхәсләр туып торды.

Академик В.В. Виноградов болай дип яза: «Минем ныклы карашымча, матур әдәбият әсәрләренең телен (яки, башкача, стилен) өйрәнү тел белеменә якын торган, шул ук вакытта алардан аермалы булган махсус филологик фәнне тәшкил итәргә тиеш» [20: 3]. Авторның тел-стилен тикшерү белән лингвистлар да, әдәбиятчылар дә шөгыльләнә. Монда шикләнергә урын юк. Ләкин Б.Н. Головин тәкъдимнәреннән дә ваз кичәргә ярамый. Ул болай ди: «Язучының телен өйрәнү белән берьюлы аның әсәренең эчтәлеген дә өйрәнеп булмый, ягъни лингвистик объектны әдәбият объектын өйрәнү белән алмаштырырга ярамый» [31 142]. Әдәби әсәрнең телен тикшермичә, филолог аның асылына, нигезенә үтеп керә алмаячак, һәм анализ формаль булып калачак. Чөнки «Стиль ул «алымнар җыелмасы» да, тышкы форма да түгел, ә дөньяны поэтик күзаллау һәм поэтик образлы фикерләүнең иң мөһим сыйфаты» [20, 287]. Телче, әдәбият белгеченнән аермалы буларак, әдәби әсәрнең идеясенә, төп фикеренә шул әсәрнең сүз байлыгын, лексикасын, аның фразеологиясен, сурәтләү-тасвирлау чараларын җитди анализлау аша килергә тиеш. Әдәби әсәрнең эчтәлеген өйрәнү лингвистик анализ эченә керми, шулай да телче, язучының стилен тикшергәндә, әсәрләрнең эчтәлегенә дә мөрәҗәгать итә ала һәм итәргә тиеш тә. Димәк, әдәби әсәргә критик анализ биргәндә лингвист эчтәлеккә, ә әдәбият белгече әсәрнең теленә битараф булырга тиеш түгел. «Язучының телен өйрәнмичә, – ди профессор Ф. Хөсни, – аның иҗат йөзен, дөньяга карашын аңлап булмый. Әдипнең телен тикшерү беренче дәрәҗәдәге фәнни проблема санала. Язучының телен өйрәнү – асылда ул яшәгән дәвернең әдәби телен өйрәнү дигән сүз» [65, 62].

Язучының тел байлыгын, аның стилистик hәм сурәтләү-тасвирлау чараларын өйрәнү әсәргә дөресрәк hәм тулырак бәяләмә бирергә мөмкинчелек биреп кенә калмый, ә ХХI гасыр татар әдәби телен өйрәнүгә дә ярдәм итә. Шуңа күрә, әйтеп кителгәнчә, милли әдәби телнең үсеш проблемасын хәл итүдә җитди гомуми нәтиҗәләр чыгару өчен язучының индивидуаль телен hәм стилен, туган телнең бөтен байлыгын, төрлелеген үз эченә сыйдырган әсәрләр телен системалы рәвештә hәрьяклап өйрәнү мотлак.

Фәүзия Гайзаман – Башкортстанда яшәп иҗат итүче хәзерге татар шагыйрьләренең берсе. Ул Кыйгы районы Колмәт авылында туа, Чиләбе өлкәсендә Югары укытучылар йортында белем ала, Уфада практик психолог һәм шәфкать туташы белгечлеген үзләштерә. Саткы шәһәрендә рус мәктәпләрендә татар һәм башкорт телләрен укыту мөмкинлекләрен булдыру өчен тырышлык салып, татар балаларына туган тел укыта. Бугенге көндә Уфа шәһәрендә яши, психолог-консультант булып эшли, үзенең иҗат җимешләрен «Кызыл таң», «Өмет», «Истоки», «Тулпар», «Бельские просторы» – газета-журналларында бастырып килә. «Мәхәббәт иленә юл алдым» һәм Марат Кәримов югары бәя биргән «Җанны ярып» шигъри җыентыклары дөнья күрә.

Фәүзия Гайзаман шигырьләрендәге тел һәм стиль үзенчәлекләренә күзәтү ясау һәм аларны тикшерүнең актуальлеге – телнең бүгенге көндәге үсешен борынгы этаплары белен бәйләүдә, XX гасыр ахыры – XXI йөз башындагы татар әдәби теле үсешен, үзгәреш тарихын өйрәнүдә, шул чордагы телнең торышын, тел нормаларын билгеләүдә күренә.

Курс эшенең максаты: Ф. Гайзаман сэнгатьле шигъри әсәрләре теленең лексик-стилистик үзенчәлекләрен ачыклау. Әлеге максатны тормышка ашыру өчен түбәндәге бурычларны хәл итү күздә тотыла:

1. Ф. Гайзаман иҗатына һәм аның әсәрләрендә тел үзенчәлекләренә күзәтү ясау;

2. Язучы телен тикшерүнең әһәмиятен билгеләү;

3. Сәнгатьле шигъри әсәрләрдәге лексикага функциональ-семантик классификация бирү;

4. Тикшерелә торган әсәрләрдә язучы нинди стилистик алымнар белән эш итә, аларның кулланылышын һәм функцияләрен күрсәтү;

Әдәби контекстта сүзкулланылышының үзенчәлеген аерып күрсәтү максатында, лингвостилистик һәм контекстуаль анализ методы төп урында тора.

Курс эше керештән, төп өлештән, йомгактан, кулланылган әдәбият исемлегеннән тора.

Билгеле булганча, туган тел хәзинәсендәге сүзләрнең матур яңгырашлы булганнары да, күңелгә ятмаганнары да, нык тупас яңгыраганнары да бар. Сүз сәнгате осталары аларның hәммәсен әсәр тукымасына бик урынлы яраштыра белә.

Кулланылыш сферасы ягыннан хәзерге татар теленең сүзлек составы берничә төркемгә бүленә. Иң зур төркемне киң кулланылыштагы гомумхалык теле сүзләре тәшкил итә. Моннан башка теге яки бу халыкның теле була алмый, бу – иң кирәкле, тормыштагы иң әhәмиятле сүзләрдән торган төркем. Гомумкулланылыш сүзләре – милли әдәби телнең үзәге. Шулар нигезендә генә әдәби тел үсә, камилләшә, байый.

Поэтик әсәрләрендә фикерне укучыга төгәл җиткерүдә, аңа эстетик йогынты ясауда, җитди әдәби образлар тудыруда Ф. Гайзаман өчен дә гомумхалык лексикасы нигез булып тора һәм шагыйрьнең сүзлек хәзинәсенең өчтән ике өлешен диярлек тәшкил итә. Тарихи яктан күзәткәндә, гомумхалык теле сүзләре урта диалекты хәзинәсенә, ягъни хәзерге Татарстан, Башкортстан җирләрендә яшәүче милләттәшләребез теле лексикасыннан алынган.

Ф. Гайзаман халык тудырган, иҗат иткән, камилләштергән телгә бик җитди карый, аның эчке мөмкинлеген, байлыгын, хосусиятын нык аңлап эш итә. Кол Гали, Мөхәммәдьяр, Кандалый, Тукай, Такташлардан килгән бай сурәтләү-тасвирлау чаралары, телнең гадилеге, шул ук вакытта сихри матурлыгы белән таң калдырырлык татар лексикасының шигъри серләре Гайзаман лирикасында яңа ягы белән ачылдылар hәм өслүби (стилистик) үсеш алдылар.

Матур әдәбият телендә дә, сөйләшү стилендә дә, гадәттә, төрле лексик катлам сүзләре бергә үрелеп, иркен кулланыла. Ләкин еш кына поэтик төсмерсез, гади сүзләр белән генә язылган, ләкин чын мәгънәсендә поэтик яңгырашлы, укучыны дулкынландырырлык образлы шигъри юлларны күрергә мөмкин:

Җәй уртасы. Рәхәт. Мин картәни.

Әй елгасы җырлый.Моң гына.

Балыкчылар җимләп кармак сала.

Мин утырам ярда тын гына [22, 20].

«Фикернең бөеклеге сүзнең купшы булуын дәгъва итми, киресенчә, сүзләр никадәр танышрак булса, фикерне кабул итү дә шулкадәр ләззәтлерәк, аның ышандыру көче шулкадәр калкурак була» [12,70].

Шигырьләрем язам илһамланып,

Колмәт урманнары шавында.

Җәйләр буе җиләкләрен җыям

Өзегендә, Саклау тавында. [22, 49]

Билгеле булганча, әдәби текст телнең үз чаралары исәбенә байый, сәнгатьчә яңгырашы ягыннан, башка стильләрдән аерылып тора. Анда төрле сөйләм үзенчәлекләре, образлы сурәтләү алымнары бергә кушыла һәм язучының үзенә генә хас стиль чаралары ачык чагыла. Матур әдәбият стилендә бик үзенчәлекле тел бизәкләрнең бер төркеме булып синонимнар санала.

Бер үк әйбер яки билгене, бер үк күренешне, бер үк эш яки хәлне белдерә торган ике яки берничә сүз синонимнар дип йөртелә [43]. Чынбарлыкта бер үк әйбернең, күренешнең, эш яки хәлнең, гадәттә, берничә үзенчәлеге була. Синоним сүз шул үзенчәлекләрнең кайсы да берсенә нигезләнә. Шулай ук теге яки бу нәрсәгә карата һәр кешенең мөнәсәбәте дә бер генә төрле булмый. Димәк, синоним сүзләрдә сөйләүченең билгеле бер мөнәсәбәте дә чагыла. Нәтиҗәдә синонимнар, төп эчтәлекләре бер үк булган хәлдә, бер-берсеннән теге яки бу мәгънә нечкәлеге, эмоциональ яки экспрессив үзенчәлекләре белән аерыла. Бу аермалык үз чиратында бер синоним сүзнең бер төр, икенчесенең икенче төр сөйләмдә сөйләм стилендә кулланылуын китереп чыгара.

Синонимнарның бик күбесе, төп бер мәгънә белдергән хәлдә, әйбер яки күренешкә бәя бирүләре белән бер-берсеннән аерыла. Язучы әсәрләрендә синонимнар сөйләмне образлы итүдә зур роль уйныйлар, әйтергә теләгән фикерне ныгыту, тулыландыру өчен хезмәт итәләр [43]. Ф. Гайзаман шигырьләрендә синоним сүзләр еш кына янәшә, тезелеп урнаша һәм сурәтнең тәэсирлелеген көчәйтә:

Могҗизалы, серле бу дөньяны

Ача шагыйрь. Йөрәк, уй, хистән.

Җаннан иман, илһам, нур балкытып,

Моң чагыла ул чиккән төстән. [22, 12].

Шагыйрә синонимнарны кешенең хис-кичерешләрен көчәйтү, образларның тышкы кыяфәтен төгәлрәк бирү өчен дә куллана:

Яшьлек – сафлык, берүк, улым, сине

Изге уйлар гына биләсен.

Зифа буйлы, зирәк, акыллы син,

Көнчелләрнең күзе тимәсен [22, 17].

Ф. Гайзаман каләм остасы буларак, бер үк сүзләрне кабатламыйча, мәгънәдәш сүзләр табып иҗат итә. Синонимнарның тезелеп китүе бу очракларда градация күренешенә әверелә:

Югалтулар газизләрне җирдән

Җан-йөрәкне телә, өзә гел. [22,40 ].

«Бервакытта үлем теләмә син. » шигырендә шулай ук синонимнар тезелмәсен күрәбез:

Әрнү, рәнҗү кичергәндә, дөрес,

Гафу итү түгел җиңелдән. [22,42 ].

Билгеле бер контекстта гына синоним булып килгән сүзләрне контекстуаль синонимнар дип атыйлар. Мондый сүзләрнең мәгънәсе контекстта гына ачыла [43]. Алар еш кына авторның индивидуаль стиль үзенчәлекләре белән бәйле рәвештә кулланыла:

Син, хатын-кыз, гафу итче,

Мин, хатын-кыз, базнат итттем.

Белгән, күргән, ишеткәнне

Ак кәгазьгә язып үттем [22, 25].

Әлеге өзектә белгән, күргән, ишеткәнне сүзләре контекстуаль синонимнар булып киләләр. Алар лирик геройны борчыган уй-хисләрне, бу очракта, хатын-кыз табигате турындагы уйлануларны төгальрәк тасвирлау өчен кулланыла.

Бер күренешне икенче күренешкә капма-каршы кую һәм шуның аркасында сурәтлелекнең көче бермә-бер арттыру өчен Ф. Гайзаман антонимнарга мөрәҗәгать итә. Антонимнар – капма-каршы мәгънәдәге сүзләр: күренешләр яки әйберләр арасындагы каршылыкны күрсәтәләр; хисләрнең, тормышның катлаулыгын белдерәләр; көчәйтү өчен кулланылалар. Алар вакыйгаларга, мөнәсәбәтләргә үткенрәк төсмерләр өстиләр [43]. Ф. Гайзаман антонимнарны янәшә куеп, әйтәсе фикерен калкурак итеп белдерә, аны эстетик йогынтылы итә.

Ай кызы мин, әле сез белмисез –

Бер биеклегем йолдыз илендә.

Җир белән күк бишегендә тугач,

Китәселәр булыр бер көндә. [22, 12].

Бинар оппозициядә булган образлар үзәктә булган шигырьләр Ф.Гайзаман иҗаты өчен гадәти күренеш:

Тере белән үле

Арасында

Гомер дигән мизгел –

Яшәү бар.

Күк белән җир

Бишегендә – кеше. [22, 30].

Антонимнар әсәрдә кеше күңелендәге яки тормыштагы каршылыкларны сурәтләү өчен кулланыла [43]. Шигырьдәге антонимнар антитеза алымына китерә:

Көлү – аяныч түгел,

Көлү ул – якты кояш.

Көлмәгән – караңгы урман,

Көлмәүче – кара тоташ. [22, 13].

«Минор-мажор тормышта» шигырендә кушымчалар ярдәмендә ясалган антонимнарны куллану сүз уйнатуга әверелә:

Өйлеләр өйсез калалар,

Көйлеләр – көйсезләнә.

Баласызлар юк дип көя,

Балалы өзгәләнә. [22, 38].

Иҗаты халыкка якын булсын өчен һәр язучы үз әсәрләрендә халык телен кулланырга тырыша. Фразеологизмнарны «телнең җәүһәрләре» дип йөртәләр. Фразеологизмнар – сөйләм телен баетучы тотрыклы сүзтезмәләр. Алар ярдәмендә әдәби әсәрнең сыгылмалылыгы арта, сөйләм образлырак, тәэсирлерәк була, мәгънә тирәнлеге көчәя [43]. Ф. Гайзаман әсәрләрендә алар, сурәтләү чарасы буларак, һәр вакыйганы, образларның характерларын тагын да ачыграк итеп күрсәтергә ярдәм итәләр. Моңа дәлил түбәндәге мисаллар:

Яшьлек – сафлык, берүк, улым, сине

Изге уйлар гына биләсен.

Зифа буйлы, зирәк, акыллы син,

Көнчелләрнең күзе тимәсен [22, 17].

Бу фразеологизм татар менталитетын чагылдырган фразеологизмнарның берсе. Күз тиюгә ышанган әби-бабайлардан калган әйтем әлеге заманда да яшәп килә. Ул аеруча балаларга карата аеруча кулланыла. Баланың тазалыгына, яшьлегенә сокланып аңа күз тиюенә, ягъни зарар, бозым тиюенә ышанганнар борынгылар. Шигырьдә ана кеше узенең буй җиткән улына сокланып, аңа шулай көнчел кешеләрнең күзе тимәсен дип әйтә.