«М.Ҡәримдең балалар өсөн яҙылған повестарында әхлаҡ мәсьәләләре һәм уларҙы мәктәптә өйрәнеү»

Мостай Карим – бөйөҡ башҡорт шағиры, яҙыусы, драматург, публицист, граждан һәм яугир, Бөйөҡ Ватан һуғышы ветераны, күп хәрби һәм хеҙмәт ордендары һәм миҙалдары кавалеры, күренекле йәмәғәт эшмәкәре куп яҡлы талант, унын ижады ныҡлап өйрәнелгән. Үҙенең бар көсөн һәм талантын ул бөгөнгө Башҡортостандың ҡабатланмаҫ образын һүрәтләүгә бағыланы. Уның китаптары күп телдәргә тәржимә ителгән. Халыҡ уны юғары әҙәби маһирлығы, таланты һәм кешелек сифаттары өсөн яратты.

Теманың актуаллеге. Тәрбиә ғаиләнән башлана. Беҙҙең халыҡҡа элек-электән балалар тәрбиәләүгә бик ҙур иғтибар бирелгән, һәм был мәсьәләне йәшәү рәүеше үҙе үҡ хәл иткәндер. Бер нисә быуын вәҡиленең ҙур ғаилә булып, бер йортта йә иһә бер ихитала көн итеүе балаларға ололар өлгөһөндә өйрәнеп үҫергә,ололарға үҙ тәжрибәһен йәштәргә тапшырырға булышҡан.

Бала саҡ – кеше ғүмеренең иң яҡты сағы, һөйләп, тасиурлап бөтҡөһөҙ серле бер донъя. Кешенең бала сағында уҡ зиһененә һалынған төшөнсәләр,ҡуңеленә һеңгән йылы тойғолар, тыуған ер, ил, халыҡ, намыҫ, кешелек кеүек оло төшөнсәләр бар рухын һуғарып шәхес итеп формалаштыра.

Шәхестен формалашыуы туған халҡынын көнкүреш, әҙәп-әхләҡ ҡағиҙәләрен нисек ҡабул итеүенә, ниндәй мөхиттә йәшәүенә бәйләнгән. Ә бына художестволы сағылдырыу өсөн яҙыусының халыҡ тормошон, милли характерының асылын тәрән белеуе шарт. Ана шул шарт һәм нисбәт М. Кәримдең әҫәрҙәрендә бик йәтеш табылған һәм оҫта ғәмәлдгә ашаралған.

М. Кәримдең балалар өсөн яҙған повестарында күтәрелгэн әхләҡ мәсьәләләре, йәшәйешебеҙгә бәйле, рухиәтебеҙгә туранан-тура ҡағылышлы киңерәк планда ейрәнелергә хаҡлы. Шуға күрә, әҙәбиәт ғилемендә был йүнәлештә эш артабан дауам ителергә, ижади әҙләнеүҙәр, яны хеҙмәттәр менән байытылырға тейеш тип уйлайбыҙ. Ошо йәһәттән карағанда диплом эше бик актуаль.

Өйрәнелеу кимәле. Әҙиптең ижадын торлө аспектта өйрәнгән галимдарҙан түбәндәгеләрҙе атарга була: Вәлиев И. «Мостай Кәрим

ижадының халыҡсанлығы», «Мустай Карим о семейной педагогике»,. Багаева З. «Мостай Кәрим - башҡорт әҙәбиәтенең ғорурлығы», Бикбаев Р. «Школа Мустая Карима», Хөсәйенов Ғ.Б. «Милләтебеҙҙең рухи йондоҙо», «Мостай Кәрим. Шәхес. Шағир. Драмматург», «Халыҡ шағиры Мустй Кәрим», Псәнчин В.Ш. «Мостай Кәри – һүҙ оҫтаһы», Камал Р. «Мостай Кәрим», Аралбай Ҡ «Һирәк осрай торған күренеш» һ.б. М. Кәримдең ижадын өйрәнеүселәр куп, шулай ҙа унын балалар прозаһына айырым тукталып өйрәнеүселәр юк кимәлдә.

Сығарылыш квалификация эшебеҙҙең инештән, өс бүлектән, йомғаклауҙан һәм файҙаланылған әҙәбиәт исемлегенән тора. Тәүге бүлектә Мостай Кәримдең «Өс таған» повесында балалар доньяһы ҡараныҡ бында әҫәрҙә әҙәп-әхләҡ проблемалары, «Өс таған» повесында малайҙарҙың бар яҡлап та көслө булып формалашыу процессы һәм «Өс таған» повесында башҡорт халҡы ижады мотивтары сағылышы.

Икенсе бүлектә . Мостай Кәримдең «Беҙҙен өйҙөң йәме» әҫәрендә осор атмосфераһы, бында әҫәрҙә дуҫлыҡ, туғанлыҡ прблемалары, Әҫәрҙең төп образдары, Йәлилдең өләсәһе менән Кендектең Оло инәһе образдарының оҡшашлығы.

Өсөнсө бүлектә Мостай Кәримдең «Беҙҙен өйҙөң йәме», «Өс таған» повестарын кластан тыш тәрбиә сараларында ҡулланыү, Йәлил менән Оксананың дуҫлығы һәм туғанлыҡ мөнәсәбәттәр,«Өс таған» повесының төп идеяһы, «Өс таған» повесының ҡайһы образы миңә өлгө булырҙай», тигән темаға дәрес биреү.

Бында ун ике - ун өс йәшлек малайҙарҙың үҙенсә машәҡәтле һәм ярым мажаралы тормоштары тасуирлана. Унын, ололар төшөнөп етмәҫтәй үҙ хистәр һәм ауырлыҡтары, табыш һәм юғалтыуҙары, шатлыҡ һәм хәсрәттәре, үҙ вайым һәм ғәмәлдәре бар. Бында өс малайға күлде һәләкәттән ҡотҡарыр өсөн балыҡ ебәрергә кәрәҡлегенә килеү уйы, алдагы эш сәфәренә әҙерлек - башлыҡ һайлау, өс малай - өс тағандың ҡылыҡтары һыналышы, бергә уңыш, берсә хаталар, көндәлек ығы-зығылар, мәшәҡәттәр, ҡаршылыҡтар - балаларҙын донъяһы ысынбарлыҡ, хәстәр, шөгөлдәр менән аралаша. Балалар донъяһы менән ысынбарлыҡ үҙе бында тәбиғерәк үрелә, геройҙар инде хәрәкәттә, төрлө ситуацияларҙа асыла. Автор башта Бөркөтлө, аҙаҡ Кирәмәт түбәһе тураһында тел аша ла кескәй каһармандары өс малай, бер ҡыҙыҡай һәм өлкән көтөүсе Шәрифулла менән таныштырыуға күсә. Әңгәмә ҡуйыра бара, бер-бер артлы өс малай куҙ алдына килеп баҫа. Төрлө хәлгә тарыған өс малайҙың ҡайғы-шатлыҡтары, киҫкен осраҡтарҙан үҙ аҡыл һәм туғандары

менән сыға алыуҙары уҡыусыла һоҡланыу, үҙ итеү, бергәләп кисереү, кәрәк мәлендә ҡызғаныу, шәфҡәтлелек тойғоларын уята, үрнәк күрһәтә. Реаль ауырлыҡтарҙы куреп, бала ни әшләрғә белмәй аптырап ҡалмаһын, һаман яңы асыштар яһарға ярһып, атлығып торһон, үҙенең бала сағындағы яҡты хыялдарын да онотмаһын, матур теләк ниәттәре ҡыйрала күрмәһен тигән теләктә ҡала автор.

1.1 Әсәрҙә әҙәп-әхлаҡ проблемалары

Повесть уҡыусыларҙың күңелен байытыуҙа, тыуған ерҙең матурлығын тоя белеү, тәбиғәткә һөйөү тойғоһо, тормошҡа актив мөнәсәбәт, гәҙеллек, дуслыҡ, әхлаҡ нормалары формалаштырыуҙа мөһим урын тота. Әхлактың баһаһы һәр ваҡытта ватан культураһының югары ҡатламына тура килде.

Улар араһында имандың, тәртиптең, әхлаҡтың сафлығын,әҙәптең, дөрөслөктөң баһаһын билдәләп үтергә кәрәк. Шуға тағы ла күтәренке тойғоно, кеше ҡайғыһын уртаҡлашыуҙы, үҙеңдең гәйебенде таныуҙы, үкенеүҙе өҫтәргә була. Тап ошо рухи байлыҡтын баһаһында Іһәм характерҙар үҙенсәлегендә юғары әхлаҡи яуаплылыҡ уҫә. Йәмғиәттең үҫеүендә әхлаҡтың ныҡлы булыуы - дөйөм күрһәткесе ул. Быларға еҫтәп кешенең үҙ-үҙен тотошон, күңел сафлығын өҫтәһәк, әхлаҡ йәмғиәт тормошонда мөһим функция үтәй.[ 1]' Мостай Кәрим әхлаҡлыҡтың йөҡмәткеһен «ул әҙәп, иман, тоғролоҡ. Тыуған ерҙе тойоу, тыуған илгә мөхәббәт тигән яңғырауыҡлы һүҙҙәрҙән ҡурҡмайыҡ. Кешелә ошо сифаттарҙың береһе генә булмаһа, ул тулыһынса шәхес була алмай», - тип аңлата. Әхлаҡлылыҡ, Мостай Кәрим ҡарашынса, әшкә яраҡһыҙ һәм бысраҡ тигән аңлатма булырға

тейеш түгел. Шағир уҙенең әҫәрендә шәхес өлөшләтә түгел һәм ваккумда ла түгел, а тормош ситуацияларында, кеше мөнәсәбәтенең әхлаҡи системаһында формалаша тип курһәтә.Һәм уның педагогикаһы әхлаҡлылыҡты сағылдыра. Шулай уҡ Мостаи Кәрим кешенең характерын бер әхлаҡ сифаты итеп ҡарарға ярамағанын айтә, сөнки «Кеше ни тиклем ҡатмарлы булмаһын, минеңсә, билдәле әхлаҡлылыҡ башы бар: береүҙә әҙәп, икенселә - икеләнеү тойғоһо, өсөнсөлә – хыялға ынтылыш Іһ.б›› [2]. Әҙәп-әхлаҡ проблемалырын өйрәнгәндә төп

шартты иҫтә тоторға тейешбеҙ, шәхеҫтең үҫеүенә һәм формалашыуына беренсе сиратта тышҡы тирәлек, тышҡы шарттар, тирә-яҡ мөхит йоғонто яһай. Әхлаҡ сифаттары, гәҙәттә, әхлаҡи аң, әхлаҡи ҡиммәттәр, әхлаҡи хистәр кеуек төшөнсәләр

1 Валеев ИИ. Педагогика Мустая Карима. і Уфа: Китап, 2002. - 20-се б.

2 Шунда уҠ, 23-се б.

аша билгеләнә. Кешенең әхлаҡи тормошондағы эмоциональ яҡты ғорурлыҡ, намыҫ, выждан, нәфрәт, оялыу, һауалынау йәки үҙ-үзеңде артыҡ яратыу кеүек хистәр билгеләй. Мостай Кәрим повесында ошоларҙы күҙ уңында тотҡан. Мостай Кәрим геройҙарының әхлаҡи яҡтан камиллашыуы кешеләргә һөйөү, уратып алған донъяға ышаныу менән билдәләнә. Шағирзың бай тормошсан тәжрибәһе Беҙҙең әзип юғары дөйөм кешелеклелектен әхләҡи принцибы» тигән һуҙҙәргә ҡайтып ҡала. Шағир-педагогтың анында иман - социалъ күренеш. Унын үҫеше тап бала саҡ ваҡытына тура килә. Кеше герой, йә иһе аҡыл әйәһе булһынмы, йә көтөүсеме, әгәр ҙә уның иманы юҡ икән, ул шәхес була алмай. Иман - кеше күңеленең төп күсәре, шул күсәр тутыҡмаһын өсөн, кеше дөрөҫлөк менән гәҙеллек яғында булырға тейеш. Юғары әхлаҡ сифаттарын педагог үҫеп килгән йәш быуынға юғары әхлаҡлы геройҙарының ҡылыҡтары һәм эштәре менән күрһәтә.

Шәхестең, әхлаҡи яҡтан үҫешен был повеста ла табырға була. Мәҫәлен, «Өлгөләр Іҡыйрала башланы» бүлегенән ошондай миҫал килтерергә була: «Был ерҙә бик хәтәр. Яҙа баҫһан, йығылып, башың тишелеуҙе көт тә тор. Яҡуп башта бәләкәсерәк таштар араһында һикергеләп йөрөнө, әммә бирешмәне, һаман һикереүен белде. Малайҙын, йығылып, беләге һыҙырылды, сикәі сыйылды, маңлайы ҡабарып сыҡты. Яраһы күбәйгән һайын, уның сәме артты, йөрәге ярһыны. Уның өсөн был эш күңелле уйын йә малайҙар шаярыуы булманы, ә ысын һәм мөһим эш булып торҙо, сөнки ул «өс таған»дың башлығына биргән вәғәҙәһен үтәй ине»[1]. «Өс таған» геройының үҙ аллы булып китеүе ошолай барлыҡҡа килә. Яҡуптын әсәһе әхлағын да тәрбиәләй тип яҙыла повеста. Сөнки уны әсәһе артыҡ һаҡлап,ҡәҙерләп үҫтерә. Яҡупҡа тормош менән танышыу «ярамайҙан» башлана. Әсәһе уға һикерергә, йүгерергә, ҡойма башына менерга, һыу инергә, иптәштәре менән уйнарға рөхсәт итмәй. Иптәштәре лә уның менән аралашмай, һанға һуҡмай башлайҙар. Ул да иптештәре араһнда булырға тырыша. Шуның өсөн дә уға Ғабдулла уҙенең «өлгөләрен» бөтөрөргә ҡушҡас, бөтә ауырлыҡтарҙы еңергә тырыша. Рогатканан атырға ла, йүгерергә лә, ишкәк ишергә лә өйрәнә. Шулай итеп, ул уҙ алыллыҡа, бер низән дә ҡурмаҫҡа, эш рәтен белергә өйрәнә. Ошондай миҫалдарҙы Ғабдулланың ҡылыҡтарынан да белергә була. Ғабдулла Іһәр саҡ ғаҙел, тура Іһүҙле, ҡыйыу, тәүәккәл малай. Унынң яманлыҡты, кеше әйберенә тейеү кеуек кире сифаттарҙы күрә алмауы, Вәзир күлгә ебәрер өсөн тотҡан балыҡты алып китергә тәҡдим яһаған ваҡытта бик асыҡ күренә. Бында башлыҡ Ғабдулланың эште дөрөҫ эшләмәгәндәрен апдан күреүен, Вәзирҙе насар уй уйлауын «тура эште кәкре ҡул менән әшләмәйҙәр» - тигән яуабынан күрергә була. Икенсе осраҡта Вәзир уға бәке буләк иткәндә, Ғабдулла «ҡайҙан алдың, дөрөҫөн әйт, юғиһә бармаҡ осомдо ла тейҙермайем», - тип, дөрөсөн әйтеуҙе талап итеүендә ҡүрәбеҙ. Вәзирҙең был хурлыҡлы эше өсөн уға һүҙ ҡушмаҫҡа, ҡул бирмәҫкә тигән ҡарар сығара. «Ул уҙ хәленең бөтә әшәкелеген аңлап, башын түбән әйҙе. Уның өстөндәге зәңгәр күлдәгенән ҡалған сәләмәләрҙе ел тартҡылай, куҙ

Кәрим Мостай. Безҙен өйҙөң йәме. Повестар, хикәйәләр. Өфө. БашҠортостан «Китап»нәшриәте, 1983.7130-сы бит29

гәҙәттәгенән нығыраҡ йомола, маңлайынан тир бәреп сыға. Был ваҡытта Вазирҙәге берҙән-бер аҡ тап, йыртылған күлдәгенең яғаһында ҡалған берҙән-бер аҡ төймәһе була тип яҙыла был хаҡта әҫәрҙә. [1] Вәзир был хатаһын төзәтеү өсөн ниндәй юл әҙләп таба? Ул иптәштәренән айырылыуҙы бик ауыр кисерә. Әммә Вәзирҙең уҙ иптәштәре янына инергә, уҙендәге яман ҡылыҡты бөтөрөргә тырышлығы бар. Ул башта Шәрифулланың бәкеһен барып бирә. Уҙенең бәкһе хужаһына биреүе, бынан һун, кеше әйберенә теймәҫкә һүҙ биреүеє хаҡында башлыҡҡа барып әйтә. «Бынан һуң кеше әйберенә тейһәм, ҡулым ҡороһон», - ти. Ул иптәштәрен бик ныҡ һағына, янғызлыҡты кисерә алмай. Өйҙәренә ҡайтҡас, кис менән ишек алдына сығып, йондоҙҙарға ҡарап уйланып ултыра. Ләкин уға төҙәлеүе бик еңел түгел. Ул өйҙә һәр ваҡыт әсәһе йәшергән әйберҙе табып, сәлдереп өйрәнгән. Был ғәҙәтен ул тиҙ генә бөтөрә алмай. Вәзир дуҫтарының араһына инеү өсөн яҡшы эш эшләргә була. Ул күлгә ебәреү өсөн балыҡ тотоп отрядтың мурҙаһына килтереп Іһала. Вәзирҙең яҡшы ҡылығы балаларҙа ҙур ҡыуаныс тойғоһо уята. Ул шулай итеп иптәштәре араһына инеү хоҡуғын яулап ала. Автор бер мәл Вазирҙе юлбарыҫ тиреһе ябынған баһадирға оҡшата. Айырым тамашалар хас әкиәтсә тасуирлана. Вәзир Ғабдулла менән дуҫ вакытында күп кенә яҡшы яҡтарын күрһәтеп өлгөргән була. Ул Ғабдулланын ботаҡҡа эләгеп ҡалган кепкаһын ағас башына менеп алып төщә. Үҙе йығылып төшкәс,«йөрөмәгән йығылмаҫ» тип кенә яуап бирә. Балыҡҡа йөрөгәндә лә ул балыҡты куберәк тотоуына ҡарамаҫтан, һәр саҡ Ғабдулла

'Гималова Г. У-ХІ кластарза башКорт әзәбиәтенән уҠытыу методикайьі. - Єфе:Башіюртостан «Китап» нәшриәте, 1994.-95<се бит 30

менән тигеҙ итеп бүлә. Вәзир Яҡупты һыуға батыуҙан ҡотҡарып ҡала. Ул ошондай яҡшылыҡтар эшләһә лә, маҡтанмай. Ул түҙемле, өлгөр, етеҙ, аҡыллы малай, үҙенең етешһеҙлектәрен бөтөрөп, иптәштәре менән бер сафта ҡала. Шулай уҡ Вәзирҙең үҙендәге яман ҡылыҡты бөтөрөргә тырышыуы әҫәрҙе уҡыусыларҙың күңелендә ышаныс белдере.

Өлкән быуын вәкилдәренең тәрбиә институтынын балаларға йоғонтоһон күрһәтеуҙә бигерак тә «Дан кәпәс түгел бүләге әһәмиәтле. Рөхсәтһеҙ атаһынын миҙалын тағып сыҡҡан өсөн өләсәһе Ғабдулланы аҡыллы ғына шелтәләй. «Атаһынан ҡалған дан-шөһрәт кәпәс кенә түгел. Балалары уны алмаш-тилмәш кейеп йөрөй алмай. Мөрйәнән сыҡҡан төтөн донъяны йылытмаған кеүек, ата даны ла баланы биҙәмәй. Бына үҙең, атайыңа лайыҡ булып, ил һоҡланырлыҡ кешеләр хайран ҡалырлыҡ эштәр башҡарһан икән.››. Мостай Кәримдең шәхескә ҡарата әйтелгән иман, әҙәп, әхлаҡ сифаттары бөгөнгө йәмғиәттә әхлаҡи мөхиттең актуаль проблемаларының, береһе булып тора. Педагогик тәрбиәлелек күп факторҙарҙан тора, ә әхлаҡлылыҡ, баҫалҡылыҡ, тәртиплелек беренсе булып икенсе кешене үткәреүҙән һәм ғорурланыу тойғоһо маҡтаныуға урын бирмәүҙән башлана тип яҙа. Әхлаҡпы кеше, яҙыусы фекеренсә, яуапһыҙ булырға тейеш тугел: ул тормошто материаль сфераһын һәм рухи яҡтан үҙгәреүҙәге ролен төплө аңлай. Ул яғымһыҙ, ҡыҙыҡһынуҙың, ихласһыҙ, ике йөҙлөлө була алмай. Шуға күрә шағир педагогикаһы әхлаҡлылыҡты әҙәплелекте уның аңы менән сағылдыра. Бына шундай сабыр, халыҡ педагогикаһының һыналған алымдары үҫеп килеүсе быуынды тәрбиәләү маҡсаты хәл ителә повеста.